Neng Joel Pabustan Mallari
Ing literatura o parnasu ing laltong pekadake ning senayan keng Amanung Siswan. Iti ing sasalamin nung makananu ya bili ing penyulung ning belwan at kabyasnan dng balang sibilisasyun o balen. Nanu ya wari iti? Iti ing pangkabilugan aske na sasakup keng makudtang pamanyulat, pamigale at pamagdalit keng miyaliwang kapanamdaman ning tau at keyang balen anti deng Kapampangan.
Ing literatura dakal ya adle nung nu papakit ya keng katutubung lelaman ning kabyasnan da ring matwang Kapampangan ketang samula. Malino a alimbawa keti deng dakal a kasebyan o diparan, deng bugtung, basultu, bulaklakan at karagatan, miyaliwang uri dng dalit at dakal pa. Keng kontemporaryung belwan, iti deng awsan da ring talasulat a kawatasan nung nu deng lalalang o mangipasyag kareti ila deng awsan dang watas – deng pantas, deng makudta ning parnasu.
Poesia at poema, tula at kawatasan: Nanu ka tagana?
Nanu ya wari ing awus kng metung a obrang literatura o parnasung Kapampangan? Ketang “Diksyunario-Tesauro” nang Jose Villa Panganiban, ing salitang “tula” katumbalas ne ning “berso”, “poema”, at “poesia”. Iti ing “binalaybay” at “pamagay” keng Hiligaynon, “balak” kareng amanung Sugbuhanon, Samar-Leyte Bisayan at Hiligaynon, ing “daniw” keng Ilokanu, deng “sadjak” at “sjair” keng Bahasa Indonesia, “sha’er” kareng lengwahing Bahasa Melayu at Arabic. Iti munaman ing awsan dang “baiok” at “darangen” keng Maranaw, ing “anlong” keng Pangasinan, deng “garay”, “langdo” at “ambahan” keng Sugbuhanon at “siday” keng Samar-Leyte Bisayan.
Keng tradisyun ning kontemporaryung Kapampangan, ing kawatasan ilapin deng poesya, deng malagung obrang paka-bersu at paka-rima. Makanyan munaman na kng kasalungsungan bili, ing katayang “tula” naman mo ing pekakaraniwang awus keng poesyang Kapampangan. Iti munaman ing apapagkamalan dang peka-tagalug nang katulid ning mesabing obrang kawatasan. Mupin, miyaliwa la awus deng watas kareti. Iti ing awsan dang “poesya” deng keraklan a makudta. Iti ing “poencia” anti keng kasu nang poeta Virgilio Calilung at ing “poesia” karing aliwang poeta laureadu anti di Amado Gigante, Francisco Guinto at bayung Ari ning Parnaso Renato Alzadon. Iti murin ing amanwan nang “poema” ning meangubieng Ari ning Parnaso Vedasto Ocampo karing makudta nang bersu. At agpang na murin kang ANP Ocampo1 , ing poema matas ya uri “pablasang arkitektu ne ning Arte’t Literatura”.
Ketang librung “Bayung Sunis” nang Zoilo Hilario2 , binggit nang ing poesia kanu apin ing masasabing “kawatasan” – “yapin ing manayun a pamiyapse king leguan, king kapamilatan ding amanung mipailalam king sukad (metre) at king lawiwi (cadence or rhythm).” Dadag napa, ing “kawatasan (poesia) at tula (verse) e la milulupa ulaga.”
Ingsanu deng Matwang Kawatasan?
Ketang librung “Literature of the Pampangos” nang Rosalina Icban-Castro3, masakit na lang akit kanu deng matwang obrang pang-literatura. Liban namu ana pin, karing mapilan a mitagan a matwang basultu, tumaila, bugtung at leyendu. Kapanwalan nang Dr. Amado Yuzon4, metung a matenakan keng literatura ing sinabi na ikwa dang mesira deti kng pauli da ring Español ban mong mikalat la ring karelang sariling kultura kng adle dng poesya, kanta, at terak.
Agpang karing obserbasyun nang Padre Alvaro de Benavente5 ketang librung pelimbag na banwang 1699, deng matwang watas a Kapampangan e la masyadung babye pansin keng eksaktung bilang da ring silaba. Iti angiyang pang diritak la reng bilang da ring linya o talatag a mikukudta. Mupin atin la mong lalto rima kakatni man o mikikatni. Dagdag na pang Padre Benavente, deti awig la karing manayun a bersung pakasukad da ring Español. Karing ikit nang adle da ring matwang kawatasan kanita, atin mong lalto 2 grupu nung nu atin yang 2 uri ing metung kareti:
a. Tumaila – bersu lang kakanta da ring babagse o deng makyabe keng metung a inuman. Keti metung ya ing magkanta at makibat la deng dakal;
b. Manunggay – bersu lang kakanta na ning metung a mayayaus “manungay”. Ing bersu atin yang e diritak keng 6 a silaba o 3 talampakan, tidwa silaba balang metung. Atin mapilan a maglaman tsapat a talampakan o 8 a silaba.
c. Dalit – bersung atin silabang mamabut 7 o atlung talampakan at mika-cisura o pilatan paynawa.
Deng tumaila at manungay bersu lang dramatiku. Deti deng adle na ginamit nang Sio ketang obra nang ‘The Last Four things’. Kabang ing dalit, mas siryosu ya datang. Deng tsawalung silaba na lalto la mong makabayani, pati na detang eganaganang bersu ning “Memorial de la Vida Cristina”. Deng mesabing miyaliwang adle ala la naman tutukyan eksaktung bilang dng linya o talatag. Atin tsapatan, tsalima, o atin munaman tsanam o tsapitu. Mupin deng pekakaraniwan ila detang tsapatan, anti detang romanseng Español, kabang deng rima menasa mamalis la kaybat ning 7 a talatag o maygit pa lalu na nung ing rima mayayari lang “o” o “i”, uling deti deng masasabing katni malagad lang lalto gamit, kabang deng rimang “a” deng lalto pekamarakal.
Ketang panawun nang Padre Diego Bergaño, dakal ya pa ikit a alimbawa da ring matwang kawatasan na misulat ketang libru nang “Vocabulario de Pampango y Diccionario de Romance en Pampango” anti deng pakatuki:
Bersung 4 – 2:
alang atdu,
alang isip.
Bersung 7 - 2:
ninu man ing manais,
bisa yang maquicalis
nocarin malun mo,
alang biyayan ito.
Bersung 7 – 4:
anggang mayumung tiguis
malda lang capapanic;
ing balang macatictic,
nung e la paimburis.
Bersung 8 – 3:
ita naman sablang tauo
anti tang asan macabiyai
quing bunuan queti quing yato
Timawang bersu:
nung e ya miutuc ing anac
quing mayap ngening anac ya,
lalu yang masulit iyutuc
nung maragul nea
ing calma,
ali quing maningalma,
nune quing macalma.
Keng obserbasyun nang Padre Policarpo Hernandez6 , ing panga-ilig da ring minunang manuknangan keti Pilipinas king pamagkanta at o pamagdalit at aliwa pang pamigege karing sunis ing megsilbing paralan karing misyunaryung Español ban makanyan da lang asulat dng lokal a amanu da ring tau keti kapulwan. Alimbawa keti deng antimo minunang “pasyun”, “dalit” at aliwa pang adle dng matwang kawatasan, para mu aipakalat de ing kabalwan ning kasalpantayanang Kristyanismu.
Metung karing alimbawa da ring akalap nang Padre Hernandez ing pakatuki:
Qng Cadduang Cauacasan a 1amanucum ning Guinu tang Jesucristo
Qng sulat macatanda
subli ya queting tipa
ing cadduang Persona
caring lat manucum ya.
Bayu datang ing aldo,
ting tandang paniglauan,
banal ya, t, e man banal,
ninung e quilabutan?
Ing aldo ampon bulan,
sablang batuin babo,
mialis la caniuan,
e miquit, mituldu man.
In quildap e mamaco,
alting macasdancasdan,
ing baguiu e tutucnang,
mayum a alang licat.
Bunduc ya mang matibe,
mangapuas at mangabual;
iting yatu lumbug ngan,
alang mitagan dit man.
Miyaliwang dalit, miyaliwang kawatasan
Ing dalit metung yang tipu ning poesyang Filipinu, na keraklan maglaman yang apat a talatag na atin tsawalung silaba. Atin adwang lalto kapanwalan keng pibatan na niti. Metung keti ing sasabyan dang ibat la reti kng impluwensyang Español, lalu na ing pamag-silaba uli na ning pamagparis da ring balang bilang anting copla keng amanung Español . Ing metung pang masasabing pibatan niti ing katutubu ya pegumpisan, mupin ginamit de ring pari keng pamagpakilala keng relihiyung Katoliku, nung nu anti la mong bersung pigugunamguanaman.
Ketang diksyunaryu nang Padre Bergaño, ing dalit ing lalto kantang Kapampangan. Ila pin deng linto copla ketang panawun na ning mesabing iskolar a pari. Anyang magamit ya ing dalit keng pisamban, keni na la linto makaba deng mesabing dalit ban milulan la dng miyaliwang mensahi ning pisamban na inawus da naman kanita anting “dalítdalít.”
Keng kontemporaryung pamibaldug, ing amanung “dalit” iyang meging karaniwan a awus karing amanung Bikolanu, Kapampangan at Tagalug na parikil karing salmu, himnu o kantang pangpisamban – o epikung dithyrambical. Nung ketang minunang panawun angga ketang pang 17ng dilanwa, iti detang bersung mamabut anggang pitung silaba. Ketang panawun nang Padre Bergaño, dakal miyaliwang pamaglarawan ing a-obserban dikil kareting matwang kawatasan. Mula karing minunang “bogtong” o bugtung angga na karetang miyaliwang sukad a kasebyan. Deng aliwa pang uri kareti kayabe la retang “bingcayo” na kakanta da mo kanu kanita potang patudturan do ring anak, at itang “tumaila” na wangis keng mesabing bingcayo. Ing dalit agpang parin kang Padre Bergaño, apin ing “tula” o ing “versu” keng amanung Español, at ing “micudta” o “micucudta” ing lalalang obrang pang-literatura o bersu. Iti ilang tutugma ketang depinisyun a rinekord nang Jose Villa Panganiban.
Ketang panawun nang Luther Parker7, mekatipun yang sampol da ring karaniwan a dalit karing mumunang banwa ning 20ng dilanwa. Mupin menasa kareti maglaman lang tsawalung silaba. Deti masanting lang ikumpara karing mangatwang pasyun na miki-silabang tsawalu mu naman, at karing mapilan a atin tsanam at tsapitu. Kabang deng klasikung basultu naman anti ing “Atin Cu pung Singsing” at “O Caca, o Caca” atin lang sukad a 6 - 8 o 12 – 4. Deti masanting noman ikumpara karing karaniwang basultu na kakanta da ri Totoy Bato, Rene Reyes, mangubye Ruth Lobo, deng Pusoy Dos at dakal pang pulosador ngeni agpang na murin karing piyesa dang menasa maglaman a 8 – 4.
Magbayung Sunis at Bersung Kontemporaryu
Ing ilig ning pamangamit da ring Kapampangan king pamagbersu karing karelang pamangwentu keti la mengalto deng miyaliwang adle ning makabayung kawatasan. Deti deng ibat karing pamiyabe dng katutubu at dayung porma dng kawatasan. Keti nala mengalto deng miyaliwang bait a kawatasan anti deng kuriru, awit, dalit pangpisamban, gosu, harana, at dakal pa. Kayagnan na niti ing pamanyulung ning senayan kng pamangaintulid keng amanung pakabersu at rima. Alimbawa keti deng krisotan (o crissotan, ibat keng lagyu ning bantug a talasulat Juan Crisostomo Soto) at tolentinuan (ibat keng lagyu ning dramatista Aurelio Tolentino), pati na karing kasebyan at aliwa pa. Deti deng babye katunayan na taganang kapad de at mayayama la ring watas anti deng talagale keng pamangamit keng katutubung amanung Kapampangan. Iti ana pin Edna Zapanta-Manlapaz8, dala na ning ing legwan at kagiwan ning Amanung Sisuan, tutu yang mainge at mayabang. Anya naman angga na ngeni deng poesyang liriku makanyan lang meging bantug king makabang pulayi ning amlat at kasalesayan ning literatura o parnasung Kapampangan.
Kasalungsungan, dakal karing poesyang Kapampangan deng mengasulat keng pakasukad a talatag. Agpang kang Zapanta-Manlapaz, deti deng anaman, waluan, tsalabingadwa at tsalabinganam. Deti pakaareglu la karing istansa o istropa. Deng poesyang-liriko alimbawa, deng sinikat gamit ing suka a 16 - 8 (octaves). Deng aliwa pa antimo deng kuriru, awit at aliwang uri dng dalit, harana, gosu at dakal pa deng linto at memanyikat ketang panawun dng Español. Keti nala mengabayit deng miyaliwang palabas anti ing Kumidya, Zarzuela at deng modernung drama.
Modernung Kawatasan: Kuyug dng matwang sunis at bersung alpha-numeric
Ing bayung panawun ning kasalungsungan at ning daratang meging mas agresibu ing pamagbayu. Keti meging mas maragul ing epektu na kng dake da ring bayung lalang kawatasan. I Don Zoilo Hilario yang metung karing menyalugsug at megaral ban lawen ing masampat a paralan ning pamikudta, nung kawatasan la ba o tula – nung poesia o bersu la.
Ing panawun nang poeta Jose Gallardo, pekilala ne ing tipung “Malikwatas” o “magic poems”, kabang dakal namang Soneto Asyano deng ikwa nang sinulat Dr. Amado Yuzon. Kabang deng aliwa pang matwang dalit at manunggay deng susubukan dang gamitan pasibayu deng makutang kayanakan karing aliwa pang adle kawatasan. Kayabe na keti deng tipung Haiku, tangka at tanaga ning matwang Tagalug. Deng poesyang e sakal deng antimo lingkas lang milalang. Deti akit la mula pa ketang panawun dng matwang diaryung “The Voice” at “Pampanga Newsweek” mula pa ketang panawun nang Dr. Amado Yuzon angga na kng panawun ngeni. Iti tikyanan da alimbawa di Dr. Tec Sanchez-Tolosa, Tony Peña, Kragi Garcia, Ann Therese Mabanta-Fabian, Papa Osmubal, Tarebalak Pangpang, at ANP Renato Alzadon deng mangikudta na kng poesyang timawa..
Karing aliwang kayanakan Kapampangan naman, deng mamangamit kng makabayung ortograpiya ning pamag-txt ing lalto peka-hit. Keni no memangalto deng mangakuyad a kawatasan na pakasulat kng ortograpiyang alpha-numeric. Karing aliwa namang mapalabuk kng pamanyulat keng txt, nung nu mamanyobra la arti kng pamagbebe – miusu ya ing istilung awsan dang “Jejemon”. Anya ing kawatasan Kapampangan e mu dapat tuklu ya ketang rimadu at di sukad a bersung karaniwang balu da keng kontemporaryung amlat at kasalesayan. Iti atin yang malalalm a ibatan, mula karing simpling desukad at e desukad a silaba at talatag anti deng matwang dalit, bugtung, tumayla at manunggay mangga na karing makabayung uri. At makanyan yang lalto flexibol e mu keng komposisyun o pamikudta nunge pati keng pamaglabung ning ortograpiya – mula ketang awsan dang matwang gulis a baybayin, na mipalitan ketang matwang alpabetung Español a gagamit “c” at “qu” na selisyan da ring alpabetung Inglis na gagamit “f”, “k”, “h”, “v”, “w”, “x”, “y” at “z” angga na karing makabayung set a alpha-numeric a datang. Ing laguma ning sistemang iti ing makibat kng mabilis nang pamagbayu ning aske ning literaturang Kapampangan. Iti ing natural a sangkan ban e ya kabud na malawus mawala at makalingwan ing malagung pamikudta karing kawatasan Kapampangan.
1 Ocampo, Vedasto D. (2006) Ing Pamanyulat Poema. Ketang Indung Ibatan Bilang 3. Sapni nang Crissot at Center for Kapampangan Studies, Holy Angel University, Lungsud Angeles. Bl. 39-40
2 Hilario, Zoilo (Disyembre 25, 1962) Bayung Sunis: Poesias nang Zoilo Hilario
3 Icban-Castro, Rosalina (1981). University of East Press. Manila, Philippines
4 Yuzon, Amado M. (1932). Pamuklat. Ketang Parnasong Capampangan, na inulip nang F.Gutierrez. Menila
5 de Benavente, Alvaro O.S.A. (1699) Arte de Lengua Pampanga
6 Hernandez, Policarpo, OSA (2006) The Augustinians and the Development of Pampango Literature:THE AUGUSTINIANS AND THE DEVELOPMENT OF PAMPANGO LITERATURE:Printing Press, Philology, Poetry and Religious Literature. Ketang Alaya Journal Vol. 3. The JDN Center for Kapampangan Studies Center, Holy Angel University Press. Angeles City Printing Press, Philology, Poetry and Religious Literature.
7 Parker, Luther (n.d.) Luther Parker Collection, Folder 290
8 Zapanta-Manlapaz, Edna (1981) Kapampangan Literature: A Historical Survey and Anthology. Ateneo de Manila
