K-balen! Dng mangalagas a “K”

Dng mangalagas a “K”

Ing mababating a “Kapampangan”
“atin ku pung singsing…mewala ya iti eku kamalayan…”

Iti ibat ya ketang pamosung basultu na anti yamong sasalamin kng nung nanu ing bage a malyaring mabating o mawala antimong singsing a pakamal na amana ta karing indu Ketang sanese nang Renato “Katoks” Tayag “The Vanishing Pampango Nation” na mipalimbag anyang 1985, inula na ing amanung Kapampangan mawala ya kng kilub na mu ning metung a siglu at keti deng Kapampangan maging Tagalug no ngan.

Sarbey ning pangawala
Karing sensus o sarbey, lulto ing nung makananung deng taung e-Tagalug alang patugut lang magbaba bilang kumpara kng parakal nang parakal a bilang da ring Tagalug kng kilub na mu ning mapilan a pulung banwa o dekada. Kng kilub na mu ning banwang 1948 angang 1995, deng kabilangan da ring Tagalug migtas ya ibat kng 19% papuntang 29%, kabang deng Cebuanu mibagsak la ibat kng matas a 25% papuntang 21%, at deng Ilokanu at Ilonggu ibat la kng 12% papuntang 9% balang metung. Ing pamagbabang iti mas lulto yang malala o masiri karing aliwa pang kalulugalan. Alimbawa, deng kabilangan da ring Kapampangan kng Hermosa, Bataan migbaba lang tutu, ibat kng 55.6% anyang 1948 meging 19.9% na lamu ketang 1995; ketang panawun a ita ing deng memalen ning Dinalupihan, Bataan menabu la naman bilang ibat kng 47.8% meging 19.35% na lamu. Kng Orani, Bataan naman agpang kng 1990 sensus atin pang 1,541 karing memalen a Kapampangan at tutu lang meritak kabilangan uling 321 na lamu deng mitatagan ketagn banwang 2005. maragul a pangabagsak da reting kabilagan na papatak ya kng milalaung 79%. Deng makatwa naman karing memalen karing balen-balen ning Nueva Ecija antimo kng Cabiao, Gapan, San Isidro , at San Antonio deng alang patugut nang mangalagas munaman. Iti mayayakit munamang tutu karing balen-balen ning lalawigan Tarlac antimo kng Lapaz , Victoria pati na kng Lungsud Tarlac. Iti angga na karing balen-balen ning Bulacan kalupa na kng San Ildefonso, Hagonoy, Pulilan at Calumpit. Kng Candaba, migbaba ya at meging 63.6% na lamu deng mangapampangan anya pang banwang 1995 na nung suryan metung yang lehitimung balen a Kapampangan!
Kasalungsungan, menasa karing Kapampangan nung eman deng eganagana, dakal no deng ena makabasa at lalung makasulat man kng amanung Kapampangan. Iti mangabaldugan na lulto na lamu mong “illiterate” kng sarili dang amanu o salita deti. Nung makanyan, deng Kapampangan uling anga na lamu kng pamangamit kng paralan a pamangamanu namu at ali na kng pamanyulat at pamamasa, metung o adwang kasapnian o generation namu ing mitatagan bayu na la todung mangawala deti.

Deng pamilyang Kapampangan at deng karelang amanung gagamitan
Ing bie at ing pangamate ning metung a lengwahi makadipendi yang pane kng nung makananu ya mililipat o apapamana ibat karing mawang talagamit papunta karing kayanakan a dapat sanang magsilbing bayung mangamit. Masyadung makalungkut at makapangalambut isipan na keti mu kng lalawigan ning Pampanga, parakal nong parakal deng pamilyang ede apapamana ing pamangamanung Kapampangan karing kayanakan. Dakal lang tutu lalu na karing masasabing burgis o upper class na mangga na karing dakal a middle class a pamilya deng paragulan da la deng anak da gamit namu deng salitang Tagalug at Inglis. Katuliran da ring balang pamilyang managalug karing karelang anak a paragulan ing “sasane” da lamu deng karelang anak para kng luluban dang pipagaralan o iskwela. Dagdag da pa na ing amanung Kapampangan abalu da neman kng dalan, karing kakyalung da alimbawa. Mupin, ninu pa kayang mangapampangan kng dalan nung balang metung kareting anak a reti ala nang byasang mangapampangan nung pati kng pangauli da man karing karelang balang pamibalebale eda nala pakisabyan Kapampangan.

Ing pulitika ning lenggwahi at deng Kapampangan
Metung karing makasirang lalu ing deng anak a mitatagan magsalitang Kapampangan deng masusupil na rugu karapatan. Uling metung a maragul a bage keti deng pipagaralan o iskwela na maralas ila pang mamarusa, at ing masikan ampong maimpluwensyang mass media. Deti deng magparamdam na e la mabibilang a kayabe dening anak a reti kng mismung lugal dang kararagulan anya makanyan lang mangapilitan managalug ba mung atin lang akakasabi. Ing kalulwalan na niti, deng anak a mangapampangan at masisira la deng katuki dang kayanakan naman managalug nala. Kng makanyan na mu ring bage mayayakit na ena tagana maglamabat, mismung ing karelang generation malakwan neng palak ing bye ning karelang salitang Kapampangan. O ngeni mo nung mate ne ing Kapampangan? Mangabaldugan mu na karing adwang daya o lahi da ring taung linaban (dng Kapampangan at dng Tagalug na sasagisag karing walung yata o aslag ning aldo ning pangbansang bandera) kabud-kabud na wari mabating! Ing Ing Indung Kapampangan - ing labwad a megbayit karing e abilang a mangayap at matenakan a memalen, kayabe keti deng dakal a pamuntuk da ring atlung sange ning gubyernu (antimo kng kasalungsungang alimbawa, I Pres. GMA, Chief Justice Puno at Manny Villar na dating pamuntuk ning Senadu), dng mawala na mung anting bula kng pulayi ning amlat at kasalesayan - ing Kapampangan na kng dakal a pamikatagun ing magsilbing maging kakulangan kng balangamas, kng pangbansang amlat at pangakilala. Ing pangamate ning Kapampangan, yang mamirat karing bilungan da ring libru ning istorya ning balen kabilugan. Ing makabang panawun ning pamanalakad at pamibuklud dng balen-balen bang makilala ya ing kultura at kapanugalyan Kapampangan na meging malagu at siksakan wari kng belwan at gelingan misan ya mung mawala, masalbabi at makalingwan.

Etnisidad at lengwahi
Ing lengwahing Kapampangan metung yang masikan a sentru para kng lokal at nasyonal a pamisasanmetung at pamangilala, at pati ing paralan ning pamaglawe kng nung nanu lang klasi deng memalen. Lako ya iti at makanyan mu rin na ing Pampanga/Kapampangan magsilbi ne mung metung a yunit pulitikal alang pangakilala bilang deng taung memalen, imbes na metung a lagyung manalakaran bilang memalaen anti mo deng Tagalug, Ilocanu, Cebuanu, at dakal a mangaragul a grupung memalen. Kasalungsungan, ing lengwahing Kapampangan ati ne kng matinding bili ning pangasira, andyang pang sasabyan na ning National Statistics Office na dudurut pa kng 88% da ring memalen keti lalawigan ning Pampanga ing magsalita pang Kapampangan. Lalu na, ing salitang iti apin namu ing salitang mararamdam namu karing dalan at kantu – masyadung kolokyal, masyadu nang limitadu bokabularyu, at masiri na ing pamanandam aring salitang manaibat kng mayayawus a Filipino (Tagalog) at Inglis.

Mass media at edukasyun
Agpang karing obserbasyun, ing pamagpalit amanu o “language shift” lultong pauli na ning mass media at edukasyun. Ing edukasyun ing magsilbing mas maulagang galame uling sapilitan ya, at y among makidikta karing makiiglo kng mass media na gagamit Tagalug nya naman magdiskurayi kng pamangamit karing bernakyular o deng lokal a amanu. Anya makanyan mu naman na ing Kapampangan leko de karing pipagaralan o iskwela at magsilbing mitatanam karing kaisipan da ring anak na ing Kapampangan mayna ya karing amanung Tagalug at Inglis. Kng katatawliyan, deti deng meging sabagkal kng pamangamit karing mangayap a pisasabyan na meging kasangkanan ning pamangambul bnag lagu yang tutu sana deng kayang salita at bokabularyu. Ing makalungkut pang lalu, alang ukyan o programa para pakabyen ya ing amanung Kapampangan ing antimong mayayakit a malyaring managumpe kng luwal ning iskwela o pipagaralan. Kabang nung suryan yang masalese at mayap ing batas antimo ing pakayagpang kng kasalungsungan a Konstitusyun (Artikulu XIV Seksyon 7), deng mayayawus a “regional languages” ilang dapat magsilbing pangbansang lengwahi karing balang rehiyun antimo ing keng Kapampangan. Ilang dapat magamit karing talastasan at talamitam opisyal at pangpubliku. Ing gubyernu miglalang yang pangbansang lengwahi, na meging midyum o dalan ning media, kayabe keti ing TV at deng sine, na memura karing tradisyunal a pampublikung pipanalben antimo deng sarswela, krisotan, at kuriru, na megsilbing pekatawling santungan ning Amanung Siswan. Ing ulaga ning pamangamit kng mayayawus a “first language” bilang paralan kng mumunang balitang ning pamanigaral meyakit yang tutu karing dakal a eksperimentu, antimo itang Iloilo Second Language Experiment ketang banwang 1950s. Uling lalu na deng anak keti la tutung mituturu ketang dapat na alang purayit ketang dapat dang abalu. Imbes na pagaralan de pin naman ing operasyun o belwan ning sabjek a dapat dang tutukan lultong pati ing lengwahing peka-medium na pilit dang papagamit kng iskwela ing metung pang dapat dang pakiintindyan. Alimbawa kng sabjek a matematika, ing digital code a 2 x 5 mituturu ya ketang amanung “dalawang tiglilima” o “two times five” imbes na “adwang tsa-lima”. Anya lulto la pang byasang mangwenta karing kabilangan deng anak a pakalat-kalat kng dalan kesa karing paka-uniporming magaral karing pormal a iskwela o pipagaralan.

Diskriminasyun at katuliran
Agpang ketang papil a “Mexican-Americans: People on the Move,” na pepalwal ning National Geographic anyang Unyu 1980, ing kanung dake ning pamagpundasyun kng nung makananu ne paulagan ning anak ing kayang sarili e ya malyaring isalikut: “Ing anak dapat yang miasad kng lengwahing panwalan nang kayabe ya. Ing anak kaylangan ne ing maulangang pangsin kng kayang sariling kultura kalupa ning kayang panugali at kapanwalan bang sumanting ya pakiramdam kng kayang sarili.” Nung makanini ing malyari, ing amanung karelang dapat lingapan mamye yang masikan a bili ning Amanung Siswan bilang pakibat kng mimiral a diskriminasyun karing kasalungsungan a patakaran, nung nu babye yang masanting a panig karing anak a Tagalug at e patas a lawe karing anak a e-Tagalug. Keti ana pin ning SOLFED, nung enamu mika-cultural suicide antimo ing pamaglakwan o pamangalingwan karing indung amanu karing balang pamibalebale e la makatagal kng kasalungsungan a kalakaran at pamakibage deng e-Tagalug karing anak a taganang Tagalug. Ing pamaglipat kng Tagalug, nung nu deng nunnung Kapampangan e la mekikisabit kng milabas kaninu man, mapapanako yang sarya ing karelang malagung milabas at sentingan ning pangakilala. Anya keni masanting ya naman silipan ing bage nung dyang makananu yang magpilit ing metung a e-Tagalug na magpakatagalug, kapilan man lulto yang metung a “second class” a Tagalug kng kayang pangatau. Masyadu nang masakit at makalunus ing kabilyan ning kekatamung lengwahi na kng kilub na namu ning tiktak kng kakuyad a panawun ing pangawala na niti ali na magsilbi pang abalik andyang pang nanu pa ing gawan ta kanita. At nung datang na itang biling ita, ala neng akarapat ing gubyernu dyang magbabatbat ya pang manigobra. Makarine mang isipan na kng daratang a panawun ing pangamate ning kekatamung lengwahi mesalbabi ya anyang panawun na pamo ning presidenting ing daya na keti ya ing ppumpunan na. Ing pamaglabung ning kekatamun lengwahi pati na ring aliwa pang regional languages ila mong pekamasanting nang alakwan pamana ning kekatamung presindenting Kapampangan na byasang mangamanu karing dakala a lengwahi ning Pilipinas, at menyambut mu rin pauli dareti bang akwa ne ing luluklukan nang pusisyun ngeni.