Ing Balen Culiat
Anyang I Don Angel Pantaleon de Miranda kayabe ing asawa nang I Doña Rosalia de Jesus, dintang la kng Culiat, pinili de ing metung a lugal a mawake. Iti ing peka-pangulung baryu na kanita ning Balen San Fernando. Pinili de ing lugal a iti ban italakad de ing matwang balen ning Culiat – ing Lungsud Angeles ngeni. Ing matwang lugal a iti mitalakad ya kng paligid ning Sapang Balen nung nu mitmu yang mangalabung a tanaman at karutungan. Nanupata, iti ing meging sentru da ring adwang pekamatwang dalan – ing Sto.Rosario at ing Miranda. Deti dng adwang baryung ati kng mingatbang kapangpangan ning Sapang Balen. Anya makanyan mu namang dng mangatwang bale mangaragul, dng mansyun, ing pisambang Holy Rosary , ing dating munisipyu (ing Museo ning Angeles ngeni), dng mangatwang kamalig at dakal pang istruktura at bale dng pakadane keti.
Makanyan mu naman anya dng mangatwang baryu na pa ning Culiat o ning Angeles ning panaun ngeni, keti la akit pakadane kng kekaban ning sapang iti dng antimo Pampang, Sto. Domingo, Cutcut, San Nicolas, San Jose, Sta. Trinidad, Sto. Rosario at Pulung Bulu.
Sapang Balen ning Culiat
Ing salita o terminung sapa, lulto yang parikil kng malating ilug. Anya makanyan mu namang ing Ilug Abacan na lakwas kng karagul e ya mipalagwan a sapa. Kabang ing sapa na daragus kng libutad da ring matwang lugal ning Sto.Rosario at Miranda ing meawus a sapa ulin na ning iti mas malati ya kng Abacan at keti ya ing meging pekalibutad, ing pekasentru, ing peka-poblacion ning matwang baryu ning Culiat. Kng lugal a iti keti ne ikit ning menatagan a Don Angel ing masanting a lugal ban umpisan talakad ing baryu na datang ing panaun yang maging balen ning Culiat, ing lungsud ning Angeles ngeni.
Agpang ketang amlat a “A Brief History of the Town of Angeles “ na sinulat na kanitang Mariano Henson, anyang a-20 ning Julyu, 1881, atin metung a bagyung dintang nung nu mengibugnus yang masikan a uran at ikwa nang meragul ning ilug na awsan dang Taug. Ing ilug a iti dati yang sususu kng dake ning matwang baryu ning Pampang, at makanyan yang magdalang maburak at magbanlik a agus papunta kng Sapang Balen. Keti makanyan yang maragul a sinira ing Sapang Balen nung nu ikwa nalang binitas dng atlung mangatwang tete (na megawa anya pang 1850) ning Culiat, dakal a bale ning Baryu San Jose.
Karing matwang kasalesayan, ing Ilug Taug kanita, manibat ya ing kadanuman na kng Baryu Cuayan. Iti ing pekasuli na mo ning Ilug Ebus na pakasusu kng saladsad ning Bunduk Pinatubu nung nu makyabe ya keti ing Ilug Abacan. At manibat anyang mawala ya ing matwang ilug ning Taug kng bandang pangulu makanyan yang mitagan ing dake nang mawli, ing Sapang Balen ngeni. Makanyan munaman, bayu ing banwang 1796, ing Ilug Taug ayayakwa na pang mipapalawut pilan dalan a katakbangan kng pigulut ning pisamban Holy Rosary balang mangasikan ing bulus ning panaung kauran. Makanyan munaman ing milyari alimbawa anyang ketang banwang 1972, ing Sapang Balen inyud na la dng dakal a bale ning Barangay San Jose, at makanyan mu naman anyang ketang a-15 ning Junyu banwang 1991, linapo ya iti dala na ning pamanakbung ning Bunduk Pinatubu..
Kng katunayan, ing Sapang Balen ing matwang dalan ning Ilug Taug, at ketang malwat nang panaun a milabas, mipalyaring iti siniku ya at makanyan yang tinaglus kng kasalungsungang kailugan ning Abacan. Anya makanyan yang miglakwang lugal a mengalangi nung nu keti la mitalakad dng kasalungsungang lugal dng baryu ning Cuayan, Carmenville Subdivision at ing kabalenan. Ngening panaun a iti, ing peka-ulu na pakasusu karing subdivision banda kng pilatan ning Carmenville at Cuayan ing daragus pababa, iti ing Sapang Balen na magmawli papunta keng kabalenan.
Dng ibatan dng baryung pakapinpin kng Sapang Balen
Bukud karing mangatwang dalan ning Sto.Rosario at Miranda, dng barangay ning Pampang, Sto. Domingo, Cutcut, San Nicolas, San Jose, Sta. Trinidad, Sto. Rosario at Pulúng Bulu ilamo dng masasabing minunang mengatalakad kng matwang Culiat na midanedane kng matanaman a kapangpangan ning Sapang Balen.
Ing Pulúng Bulu, alimbawa makalugal ya kng daneng pangulung-aslagan ning Sapang Balen. Ing lagyu na ibat ya kng mikuyug salitang “pulúng” (kakewan) at “bulu” (Schizostachyum lumampao [Blanco] Merr., metung a uri ning kuayan) kng pangpang na kanita ning Sapang Balen. Kabang ing Santo Domingo naman dati deng awsan a “Tibág” na buri nang sabyan kng matwang Kapampangan bilang talangpas o matas a pangpang nung nu maralas mangalaglag ing gabun. Katunayan, atin pang metung a sityu na pamalagwanan da kng aus a iti, ing “Tibag” na ati kng pilatan ning San Jose at Sto. Domingo na tutung malapit kng Sapang Balen. Iti malapit ya naman ketang matwang tramu dng dating tren a pupulayi at daralan kng Angeles. Metung pang sityu ing makaplagyu malapit kaniti, ing Tibágin Sta. Trinidad malapit Barangay San Nicolas at makanyan munaman ing malapit ya kng Sapang Balen.
Ing danum ning Sapang Balen makanyan ya naman tataglus papunta kng Lungsud San Fernando. Ing Ilug Kabalasan (o Mabalas) nung nu yang pekamaragul nang suli ning Sapang Balen pupulayi ya at durugtung yang mawli kng Sapa Calulut at Ilug Sindalan River bayu ya magisan a danum kng banding Barangay Maimpis. Inawus deng Ilug Kabalasan uling ing dake na ning sapang iti lulto ya pang mabalas dala na ning masalusu nang agus. Kabang kng banding Barangay Sindalan, ing danum na sisiku ya, at antimong sasandal makanyan yang mipamalagwangan “sindalan” ing dane pigulutan ning pisalingkwan ning sapa bayu ya magisan ing danum na, ing paimpis nang agus, ing “maímpis” ning Barangay Maimpis ngeni.
Mapilan karing matwang bale at lugal a mitalakad karing mingatbang kapangpangan ning Sapang Balen circa 1940s*
Maulagang petsang parikil kng Balen Culiat at ning Sapang Balen
1811
Ing retiradung I Don Angel Pantaleo, ikwa na neng alinis ing Culiat at makanyan na neng atalakad ing mumuna nang bale “on the northwest corner of the intersection of Sapang Balen creek and the road to Porac” (datang ing panaun, iti ing maging lugal ning dating Robin Theatre). Iti makanyan ne mu namang ibye kng pisamban para gawan kamposantung matua.
1850
Ing populasyun ning balen: 4,452. Kabilangan dng bale: 742. Dng pinaud (bale kubung gawa kng paud, bulung sasa) tutu la pang marakal kanita keti Angeles lalu na karing mingatbang kapangpangan ning Sapang Balen karing barangay Mangga at Pulung Bulu.
1851
Dng memalen, telakad de ing tete ning Santo Rosario, gawa keng batu, nung nu ya pakatalakad ing gusali ning Saver’s Mart Kantu Plaridel. Atlu mung banwa ing milabas, ing Tete Santo Angel mibuklat ya kng arapan ning kasalungusngang pisamban maragul. Kabang ing katlung tete na mitalakad babo ning Sapang Balen, iyapin ing Tete San Jose Bridge na meyari kalabas ning limang banwa..
1881
Ing banwang iti, ing Ilug Taug River linapo ya, at makanyan pilbug ing kabalenan, at inyud dng atlung tete at dakal a bale kng Baryu San Jose. Ing mapaminsalang ilug a iti maralas yang lalapo at maralas neng papalbug ing dane albugan ning kabalenan nung nu akwa na pang miraras ning danum angga kng lugal ning kasalungsungang Villa Teresa Subdivision.
1885
Ing Ilug Taug misan ya pang linapo angga kng Sapang Balen, misan pang sinira dng atlung tete.
1972
Ing Sapang Balen and Ilug Abacan menyalanta la kng kabilugan ning Balen Angeles ketang panaun ning matinding kauran ning banwang iti; marakal a bale at pibandyan ing minyud lalu na kng dake ning Pulung Bulu at San Jose.
1991
Anyang a-15 ning Junyu, ing bagyung Yunya dinalan ya kng lungsud a iti kayagnan ning pamamakbung ning Bunduk Pinatubu. Ing resulta, misamut a danum ning ilug, at burak a menibat kng saladsad ning Pinatubu ing dinagus a karagulan kng Ilug Abacan at menyira karing dakal a pibandian. Kabang linapo nemang karagulan ing Sapang Balen.
Kapangpangan ngeni at kanita
Karing dakal a amlat at kasalesayan dng balang balen keti babo sulip, dng mangatwang kabiyasnan o sibilisasyun memagumpisa lang mengatalakad karing kapangpangan da ring mangaulangang kailugan, karing sapa at paranaum na magsilbing peka dalan ning kulturang pangkabyayan. Ing matwang Ehiptu megumpisa ya kng Ilug Nile, ing awsan dang “Fertile Crescent” atin yang ilug ning Tigris at Euphrates, dng pipumpunan da ring Isik at Indianu atin lang Ilug Yangtse at Hindu. Makanyan munaman dng mengapapaunang tau keti Lusung (na datang ing panaun yang maging La Pampanga at ing dake ning Menila) atin lang Ilug Kapampangan, ing inawus da ring Español a “Rio Grande de Pampanga”. Nanupata keti la lalung mekilala dng manuknangan keti, dng tau karing “pangpang” – dng balu tamu ngening “Kapampangan”.
Kng Lungsud Angeles, iti megsilbi ya namang meulit ing matwang panugaling iti, anyang ing menatagan a I Don Angel Pantaleon de Miranda ginubat de ing kakewan ning matwang lugal a iti para italakad ing Balen Culiat, sinarya neng pilinan ing malagung kapangpangan ning Sapang Balen. Iti ing dating malating ilug a daragul patse kauran, ing mitmu kng sentingan uli na ning mangalabung nang tanaman at karutungan. Iti ing dating lugal a emu masanting pitalakaran bale nunge pipanasanan, pipandilwan at pipamasyalan kanita. Kasalungsungan, magsilbi nemung maragul a kanal piyuyugsyanan basura, lugal a tutung mengapaburen at alang patugut a makakalingwan na karing taung manuknangan keti.
Sagip Sapang Balen
Karing mengapalabas a panawun, atin naring dakal a grupu dng memalen dng memagnasang sumapwup ban linisan yang pasibayu ing mipaburane at marinat nang bili ning makasalesayang Sapang Balen. Anyang a-12 ning Oktubri ning banwang 2003, dakal a grupu at aguman a menibatan karing pribadung sector at barangay dng mikyabe kng programa na kanitang Meyor Meyor Carmelo F. Lazatin at ning Department of Environment and Natural Resources (DENR) ban mikaprogramang magpanatili kng kalinisan da ring ilug at sapa ning Lungsud Angeles – partikular pin keti ing Sapang Balen.
Ing Holy Angel University (HAU), nung nu penimunan na kanita ning dati nang presidenti I Bernadette M. Nepomuceno, ing mengakung sumawup kng pamanyagip at pamaglinis. Kayabe karing sinuporta kng programang iti dng kapitan dng apektadung barangay anti di Benito Tiatco, Jose "Jiji" Paras Jr. ning Sto. Rosario at Gloria S. Tanhueco ning Pulung Bulo.
Banwang 2009 naman, a-23 ning Mayu kanita anyang mibyayan yang pasibayu ing kimutan ning pamanyagip kng ilu ning Sapang Balen. Dakal amemalen dng mititpun-tipun kanita dng miyakit-akit kng arap ning Pisamban Sto.Rosario ban umpisan pasibabyu ing pamaglinis. Imbes na kandila, plakard, palis at saku dng karelang darala anting magprusisyun papunta kng Sapanga Balen na penimunan na kanitang Obispo Auxiliary Pablo Virgilio David. Kkng lalam ning programan ning Social Action Center ning mesabing pisamban ning Sto. Rosario, ing pamaglinis a iti pemansagan deng “Sagip Sapang Balen,” nun gnu nasa da ing mayagyga la pa dng aliwa pang mangaintulid antimo dng kng sektor ning gubyernu at manungkulan keti, dng negosyanti, at dng kabilugan a memalen ning Lungsud Angeles.
Kng kasalungsungan, ing matuling at marinat a bili ning sapa ditak-ditak nemong lilinis a sinulad. Iti pauli na ning parakal nong parakal dng magmalasakit kng pamaglinis kng sapa. Dakal a grupu daring memalen lalu na karing dane da ring estudyanti anti dng mag-NSTP, mag-scouting, at aliwa pang grupu dng regular a makisawpan. Dng aliwa pang mengakung makisawpan mula pa kanitang banwang 2009 kayabe la dng kng Rotary, Knights of Columbus, Kuliat Foundation, Angeles Businessmen's Association dng iskwelang kalupa na ning Holy Angel University, Angeles University Foundation at Holy Family Academy. Dng aliwa pang makisawpan kng kimutan a iti dng representanti ibat karing barangay Cuayan, Cutcut, Pampang, Sta. Trinidad, San Nicolas, Sto. Rosario, Pulungbulo, San Jose, Sto. Domingo, dng kng Barangay Council; miyaliwang representating manibat karing aliwa pang pampubliku at pribadung iskwela, ing lokal a gubyernu, miyaliwang asosayun dng homeowners, grupung negosyanti, agumang pang-sibiku at pang-pisamban at aliwa pang makipagmalasakitan dng parakal na karing makyabe.
Kng daratang a a-13 ning Marsu mika-konsyertu para kng Sapang Balen. Iti “Sagip Sapang Balen” nun gnu I Noel Cabangon ing pekapandangal a magkanta. Kabang dng grupu daring pintor at potograper naman dng gagawang kanya-kanyang obra na magpapakit kng bili at legwan ning Sapang Balen ban ieksibit la reti kayabe munaman kng proyektung pamanyagip kng mesabing sapa ning Lungsud Angeles.
Dalerayan kasulutan:
Fabian, Dante M. (October 21, 2003) More groups join Angeles waterway clean-up. Ketang Sun.Star Pampanga
Flora, Ian Ocampo (May 23, 2009) Bishop leads hundreds in river clean-up. Ketang Sun.Star Pampanga
Henson, Mariano A. (1830) A Brief History of the Town of Angeles. Mimeoscript
Mallari, Joel Pabustan and Ruel Manaloto (2005) Origin of Placenames in Angeles: Salapungan da ring Memalen ning Matuang Culiat. In Tales of Two Cities. Singsing Vol.4 No.1. Juan D. Nepomusceno Center for Kapampangan Studies, Holy Angel University, Angeles City. Pp. 71 - 77
Mallari, Joel Pabustan and Arnel D. Garcia (2005) Ing Makuliat nang Ibatan ning Angeles – Culiat: San Fernando’s Northernmost Barrio. In Tales of Two Cities. Singsing Vol.4 No.1. Juan D. Nepomusceno Center for Kapampangan Studies, Holy Angel University, Angeles City. Pp. 18-19
Manese, Charlene P. (2005) Sapang Balen and Its Violent Past: In Rivers the Lost Highways of Pampanga. Singsing Vol.3 No.2. Juan D. Nepomusceno Center for Kapampangan Studies, Holy Angel University, Angeles City. Pp. 18-19
Mendoza, Erlita (2006) A Cofradia of Two. Holy Angel University Press
Navarro, Nicolas Vicente (1840) Ing Pangatatag ning Balen Angeles
Sangil, Greg L. Historical Events in Angeles City (152nd Foundation Day Souvenir Program)
No comments:
Post a Comment