K-Balikatan: Tipul a darayu: Pakwan, pack all!

Tipul a darayu: Pakwan, pack all!
Neng Joel Pabustan Mallari

“Nung nu ya mabpang tipul, karin ya mo masanlung”
- matwang diparan
1732 Diccionario dela Lengua Pampango
nang Fray Diego Bergaño, O.S.A.

“Ing Arayat palsintan de ding aliwang lalawigan
Uling iti balita ya, yang pagkarinan nang Sinukuan
Mexico santul at manga paniabyan la king kaniaman
Ing Candaba bulalag ya karing asan ampon pakwan
Santa Ana ding dalaga kabalitan la king leguan
San Simon Ampon ing San Luis pupupul yang pale dakal.”
- Eufrociña Dela Peña
“Ding Balen ning Kapampangan”
Disyembri 7, 1981


Ing matwang kasebyan a iti parikil ya pa murin kng kasalungsungang bili ning Kapampangan. Iti pakatuki ya kng masasanlung a kapalaran ning metung a ayup a tipul na potang mamabpang ya kng gabun anti ing kng pinak nung nu ya kukwang pamangan.

Ing bulan ning Pibreru ing panawun da ring pamanyatang da ring ayup kalupa ning tipul a mag-migrate ibat king lipat dagat. Ing bilang dng lilipo ayup areti meritak na la pauli na kanu ning dng ortelano na memananaman pakwan at milun karing bana at plasdan ning kapinakan, at dng iligal a mangasu na mamandakap kareting ayup a darayu. Anya kanu ing populasyun da reting mesabing ayup ikwa dang meritak, agpang na mu rin kng report ning Asian Waterbird Census bista man at miragdagan la kanu dng lugal a telaga dang pisantungan para kareti. Iti ing meging puna da ring antimo kimutan a Wild Bird Club (WBC), ing Department of Environment and Natural Resources (DENR), ing Protected Areas and Wildlife Bureau at ning lokal a gubyernu anyang ginawa lang surbey dng kng Asian Waterbird Census 2010 karetang piling lugal ning Balen Candaba - kng Paralaya, Doña Simang at Perlas.

Agpang karing mengapapalabas a report, ketang banwang 2008, atin migit-kumulang a 17,000 a ayup a darayu o migratory birds deng linto memisita kng Pinak Candaba. Iti basi ya ketang 24-oras a sensus na depat ra kanita na penimunan ning Wild Bird Club of the Philippines (WBCP) kng kasawpan ning lokal a gubyernu ning Balen Candaba.


I Michael Lu, pamuntuk ning WBCP, ing sinabing kanitang banwang 2008, atin 80 uri da ring ayup a dinayu ketang 100-ektaryang plasdan nang Meyor Jerry Pelayo keta king Barangay Doña Simang at keta king Barangay Paralaya. Karing ikit da, kayabe la dng tiktak kng kalagad a Shrenck’s Bittern, Great Bittern, Gadwall, Coot, Philippine Mallard o dng awsan dang dumara keti, pati na detang Eurasian Spoonbill (Platalea leucorodia). Agpang kng rekord ibat kng WBCP, atin e bababa kng 3 malagad nang tutung klasi dng ayup a ikit da kanita: ing Purple Swamphen (Porphyrio porphyrio), Chinese Pond Heron (Ardeola bacchus) at itang Black-Crowned Night Heron (Nycticorax nycticorax). Iti metung yang bayung rekord para kng bangsa. Dagdag napang Michael Lu, na ing banwaan a pamamilang anting surbey gagawan de iting agnan-agnan kng mabilug a yatu bilang kayabe kng pamanigaral da kng pulayi ning pamandayu at kasangkanan nung bakit la lilipo deting mesabing ayup. Alimbawa kaniti, ikit da ing mababang bilang da ring darayung ayup ngening banwa a dudurut mu kng bilang a 12,000, kumpara ketang 13,160 a ayup a dintang anyang 2009, o itang 17,000 naman anyang 2008 at 11,500 naman ketang banwang 2007

Pero nanu mong bayu kng malilyari keti lugal Kapampangan? Alimbawa ing kapinakan ning Candaba malambat neng pitatamnan pakwan at milun. Iti palak yang minuna karing pansin a ikit da ring miyaliwang awtoridad na sasabi ngeni na anya meritak la ring ayup a darayu pauli da ring pamankumberti da ring plasdan bilang pakwanan, milunan at palayan. Mula pa kng balu dang samula dng memalen a ortelanu kng kapinakan atin na kanung tatanam pakwan, milun, pale at aliwa pang tanaman. Kabang anyang dekadang ’30 anyang mikamaragulan kanung pamananaman pakwan at milun, at dakadang ’70 naman anyang pale naman ing meumpisan mitanam kng leparan ning pinak. Iti agpang na murin karing makatwang ortelanu at manasan na manuknangan karing gilid ning pinak anti dng baryu-baryu dng balen ning Sang Luis at Candaba. Ing pinak na lakwas ya karagul kanita kng sukad na ngening 32,000 ha, atin yang dakal a danuman a tinabang, at mangalapad a bana at dakal a sapa. Agpang kng tradisyun keti, dng tau balu deng daratang at pagsaryan ing panawun ning pamanalbug, lalu na patse panawun ning kauran. At balang panawun ning pamanalbug, mangamate la ring pesti anti dng dagis a maralas manyira karing pale at miyaliwa pang tanam. Kng kilub ning banwaan a pamangabyayan, adwang uri ning pamamupul ing gagawan da ring tau keti, pamamupul asan karing panawun ning pamanalbug, at pamamupul pale, pakwan at milun patse panawun ning kaleldo. Nanupata arapin, lulungkut la ring tau nung e lalbug uling asan a mibubulus, alang pesting mamamate at gabun a tataba dala ning albug. Makanyan mu naman nung alang pupul karing tanam, misna la naman kalumbe uling sira ya bunga ing burak ning pinakan. Nanuman ing maging pulayi ketang mengapapalabas, kayabe kng tradisyun a iti ing pamandayu da ring lipo-lipo ayup na kng e man pisasarayan mako’t dating lamung alang nanuman karing tau – manasan man o dng tatanam. Alang pisasabyan nung makapal la populasyun o ditak lamu dng ayup. Nanupata, eya isyu ing pamananaman, at mipalyaring aliwang bage ing mas igit at dapat dinan pansin. Iti ing reklamasyun kng gabun na gagawan da na ngening pitututknangan tau anti dng kelat nang subdibisyon, memorial park, lugal daring mangaragula a planta at industriya, miyaliwang parke anti dng golf courses, man-made lakes and resorts at dakal pang e abilang a artipisyal a pipupuntutalan. Katunayan, nung masisilip ya ing pamananaman pakwan at milun, o bakit dng bayung tanaman a lotus na ibat bangsa ero yayabe keting pisasabyan? O kaya detang bayung mamanyalatang janitor fish na tutung ilang magsilbing pesti emu kng tanam dng ortelanu nunge ila dng matalik manyira ngeni kng mayap a pamibalansi ning naturalesa ning kapinakan.


Kapilan ya pa meging salungat kng natural a pulayi ning yatu ing pamananaman? Kabang ing pamananaman magsilbi yang mayap a dapat kanita paman, anya mika-parabula na naman ning metung a manasik agpang kng Banal a Kasulatan uling tutung mayap yang belwan ning tau iti. Iti ing bage a maralas ing tau, dng memalen karin lang lalu magkulang. Anya dng pakwan at milun, ing pale pati na dng atbu, dng miyaliwang gule na mayap mitatanam karing balang marangle – deti dng bage a e dapat pagkamalyan daptan. Deti dng bage na mayap pang gawan, uling emu dng tau dng mumunang makinabang karing pupul da reti, nunge kayabe na la naman keti dng miyaliwang lasip at animales keti. Emu ing bunga dng balang pupul, kayabe pane keti ing malinis a angin a baby da ring tanaman na lalto nang mas mal pa kng produktung petrolyu. Anya titas ing presyu ning mayumu keti bangsa, anya manangkat tanamung abyas, anya asna kamal ing panyalwan karing gule ngeni, anya mamaglub nang lalu dng prutas anti dng ponkan, peras, mansanas etc. keti Pinas, anya kakapal na ing smog a tatakap keti labwad Kapampangan, iti pauli na ning diritak at diritak na lamu dng tatanam at tanamang pagkabye kabang darakal at mamakbung neman ing populasyun ning Pinas na matalik gigisan kareting tanaman. Bage na e na tagana biru ing labanan. Dng ayup a darayu keti, ela meritak pauli na ning dakal a pakwan at ditak nalamung plasdan, iti dala na pin ning dakal at mangaragul pang kasangkanan pang-metoyatu, - ing pamangamkam karing gabun pitamnan, matalik a pamanalis ning pulayi ning panawun at prublema kng miyaliwang dinat ning metoyatu dng maragul a babye pamanalis ning naturalesang akagisingan. Anya tutu pin na ing “tipul” nung nu ya mabpang, karin ya “masanlung”.

Karing darayung tipul, mampit ko pu.

___________

bundukpinatubu@yahoo.com; http://tarebalakdiscovery.blogspot.com/