Saturday, March 30, 2013

Kapampangan Pride


Kapampangan Pride


The Oxford Dictionaries defines ethnicity or ethnic group as a socially defined category based on common culture or nationality. But it does not necessarily have to include common ancestry, appearance, cuisine, dressing style, heritage, history, language, religion, symbols, traditions, or other cultural factor. On the other hand, it is constantly reinforced through common characteristics which set the group apart from other groups. A geographical perspective of study done recently, there are at least five (5) factors seen that unite the Kapampangans as one people. These are: language, territory, culture, belief system and socio-politics.

These criteria add to the deepening definition of what is an ethnicity is all about. And speaking of this term, how do this one differ with terms like citizenship and nationalism?

Nationalism, ethnicity and citizenship lie at the sensitivity of many of the societal changes that are currently transforming countries across the world. Global migration has undermined old certainties provided by the established framework of nation-states, with inward migration, cultural diversity and transnational affiliations having become established facts of life in many countries. These observable facts raise significant challenges for traditional conceptions of citizenship.
To date several socio-political and economic development and changes continue to test these set of definitions. Globalization, massive population growth, information explosion, are just among the things that continue to redefine or even erode some of the traditionally accepted templates like patriotism, identity and idea of citizenship. Hence, how do we address these types of questions and challenges? How do the multiple identities and multiple levels of belonging experienced today interact with traditional nationalist ideology? Within multicultural societies, how far do representations of cultural others still play a role in nationalist constructions of the nation? How successfully has the welfare systems of nation-states responded to the influx of migrants? The Kapampangan-speaking region is now among the favorite destinations of not only business locators but as well as the influx of job-seekers and squatters.

How have national politicians responded to the cultural diversity of their own countries and have they moved beyond the traditional logic of nationalism within their thinking? What would be their platform or political program which addresses concerns on these issues? Why are extreme right-wing parties gaining increased levels of support? Remember, the region was the cradle of these movements even in the past i.e. socialism, communism, radical protest. What social and psychological resources do citizens require in order to function effectively at the political level within multicultural democratic societies? How can the educational systems of regions like Pampanga, which have traditionally been used for nationalist purposes, be harnessed to enhance the competences needed by our memalen for successful living in multicultural societies? Angeles City and the City of San Fernando are now becoming a hot melting pot like Tarlac City. What changes need to be made to educational policies in order to ensure the effective integration of minority citizens? Do we have a program (a better one) that safeguards the rights of the Aitas (Mag-Anchis and Mag-Indis)? How about the Kapamapngans? Do we have a genuine program that caters for the prioritized appreciation of culture and intellectualization of the Amanung Siswan?

At this time of election campaign, who among the candidates and parties carry a serious program that pushes for appreciation and salvaging reforms to preserve the Kapampangan heritage – its culture and language? Do they care to review the qualification in nominating candidates for the MOKA or TOFA? Are these cultural award-giving bodies truthful to their motives? Or just part of the political thing that tires the general public every now and then? Why we cannot legislate the use of Amanung Siswan in this Kapampangan-wide region just like what the Ilocanos and the Cebuanos are doing right now? It is already specified clearly in the present constitution, regional languages are the official auxillary languages of every region. Hence Kapampangan is the official language of this region.

When will be the time for our leaders to realize how important is to be part of a family that values ‘family value’ – the essence of a good citizen of these country by being a better Kapampangan first? Can we not include these noble motives in the plataporma de gubyerno of every aspiring leader and be duly implemented by concerned officials upon elected?

E baling tawli, basta atin programa. Mayap nemang palak ing mayagap kesa kng kabud na masipag.

Aldo mayaslag kabalen!




Tuesday, August 21, 2012

K-Balayan

K-Balayan
Neng Joel Pabustan Mallari

Paldas ning Agostu 


 Agostu bulan dng miyaliwang kapagmasusyan. Iti ing aldo ning pamamupus ning Ramadan karing kaputul tang Muslim. Iti munaman ing bulan a mitalagang Bulan ning Amlat (o Bulan ning Kasalesayan) mula kng banwang iti ning 2012. Ing bulan a iti munaman ing tradisyunal nang masasabing Buwan ng Wika (o Buwan ng mga Wika ketang 3 banwang milabas).

Pero ing bulan a iti magsilbi ya namang bulan ning kapaldasan. Bakit mo kaya abe? Ing bulan a iti la mete deng mapilan karing matenakan a Kapampangan o makidayang Kapampangan. Ninu-ninu mo deti? 

Apurmeru ning Agostu, 2009, anyang mate ya ing melapupuring Maria Corazon Sumulong "Cory" Cojuangco-Aquino. Ing pang-11 a meging Presidenti ning bangsa na mituringan a "Woman of the Year" banwang 1986 ning Time Magazine. I Tita Cory ing makikilalang pekamumunang babaing meging presidenti keti lupalup ning Asya. Ing pangatlu o pang-apat karing Kapampangan o makidayang Kapampangan a meging presidenti ning bangsa, katuki da ri Ramon Magsaysay (ima na tau ya Betis), Diosdado Macapagal (ning Lubao) at maging ing laltong ‘unofficial president’ a Gat Andres Bonifacio (pipumpunan na kanu ken lang Masantol-Macabebe agpang keng kapanyalugsugan nang Prof.Joel Regala). Mekilala ya ing bangsa keng mapayapang People Power a paniglon da ring dakal a nasyun keti metosikluban. I Tita Cory metung yang tubu at makidayang Kapampangan ning Lalawigang Tarlac.

 Keta pamung milabas a Duminngu, a-18 ning bulan a iti naman, karin ya mipabalita at makanyan nemang mekumpirma na mete ne iJesse Robredo, ing Sekretaryu ning Interyor at Lokal a Pamagubyernu kasalungsungan. Ing mesabing sekretaryu, metung yang mayap a manungkulan ning gubyernu, metung ya karing pekamagaling a masasabing meging meyor ning Lungsud Naga, menikwang galal at mialiwang parangal pauli ning gelingan a iti anti ing 2000 Ramon Magsaysay Award for Government Service (pikabalwan bilang bersyu ning Nobel Prize keti Asya) kng gelingan na kng pamanungkulan keng gubyernu. Iya ing pekamumunang menikwa keng parangal a iti karinggang memanungkulang pulitiku keti bangsa. I Robredu metung yang half-Kapampangan at half-Chinese na tubung Bikol.

Ing a-21 na naman ning bulan a iti, aldo ning kematayan ning metung karing matuturing a modernung bayani ning panawun - i Benigno Simeon "Ninoy" Aquino, Jr. agpang keng amlat at kasalesayan, iya ing peka-anak karing meging meyor, gobernador at senador ning bangsa. Deng pamilyang Aquino kasebyan la keng pagiging matenakan. Ila deng mekilalang Aquino ning Tarlac mula kang ingkung nang i Gen. Servillano Aquino, at tatang nang i Congressman Benigno Aquino Sr. na bantug lalu na kng balen ning Concepcion. 

Kabang ing kapupusan ning bulan a iti naman, ing a-31 naman ing aldo kematayan nang Ka Eraño Manalo. Ing mesabing melapupuri, iya ing megsilbing kadwang Menibalang Pangkabilugan ning Iglesia ni Cristo, mula 1963 anggang 2009. Ketang panawun na karin ya lalung melawak ing upaya at disan ning relihiyung keti bangsa linto mibayit at migit a mekilala. Ing mesabing relihiyung iti ikwa nang mergul at miras karing dakal pang bangsa kng lipat dagat. Deng pengari nang Ka Erdy, parewu lang makidayang Kapampangan, deng de Guzman ning Pampanga at deng Manalo ning Tarlac.

Pero ing metung pang aldo ning kapaldasan a masasabi, apin ing pamagmasusi keng Buwan ng Wika. Ing pamagmasusing iti metung ya mong anting parangal keng dating Presidenti Manuel Luis Quezon, ing mibansagang ‘Ama ng Wikang Pambansa’. Makananung milyari? Ing maling pamitatag at pamangilala keng ‘wikang pambansa’ iyang megsilbing mamate keng metung pang tubung Kapampangan – ing ‘wikang pambansa’ na masasabing Tagalog-based a Filipinu na memate keng inawa ning Amanung Siswan. Balang banwa, balang Agostu marapal tang daraptan ing paten la ring amanung Pilipinu ning bangsa anti ing Cebuanu, Ilokanu, Bikolanu, deng Mag-Agtsi at Mag-Indi da ring Ayta kekatamu at dakal pa para mu ipasyag ing Tagalug na pagkamalyan tamung Filipinu.

Kabang agpang keng batas, keng kasalungsungang konstitusyun, deng opisyal a lengwahi ning bangsa ilapin deng amanung Inglis at Filipinu, at ing pambansang lengwahi naman apin ing Filipinu – ing lengwahing mabubuu e mu ibat keng Tagalug nunge manibat karing miyaliwang salita keti Pinas lalu na karing mangaragul nang lengwahi nung nu ya kayabe ing tubung Kapampangan. Ing balang gatpanapun na sana ning balang aldo, ning balang bulan at banwa, e sana magsilbing anting paldas na namu ning kabilyan ning Kapampangan. Nung makananung deng dakal a matenakan a Kapampangan makanyan lang mangibuwis gelingan at kayapan para keng balen at bangsa, dapat mung e munaman makakalingwan iti. Uling maging kapaldasan nemu rugu ing kekatamung amanu na pitataluntunan ning gelingan da ring tubu at dayang Kapampangan at Pilipinu.

Maupayang bulan ning Agostu!

Tuesday, January 3, 2012

Poet Quiboloy to be honored

Poet Quiboloy to be honored
A Kapampangan poet laureate from Lubao who died in 1999 will be honored by the Center for Kapampangan Studies when it unveils his laurel crown on January 14 at ten o’clock in the morning. The late poet’s family and friends will be joined by CKS officials and local poets in the ceremonies.

Born in 1911 in Sta. Catalina, Lubao, DelfinTurlaQuiboloy was an educator who became a prolific poet and playwright in the 1960s until the 1980s. In 1964 he and other poets founded the Aguman Ding TalasulatKapampangan. In 1969 the United Poet Laureates International headed by Amado Yuzon honored him for his contributions to world poetry in general and Kapampangan literature in particular.
In 1977 he was elected president of the Aguman, and the following year he launched the annual Don Gonzalo Puyat Memorial Awards for Pampango Literature, through the assistance of Senate President Gil J. Puyat.
His poem entitled “IndungKapampangan” won first prize in a poetry writing contest in 1981 during the celebration of Pampanga Day. With another poet laureate, Jose Gallardo, he published the book “Kuriro at Kawatasan.” By the time he died in 1999 he had written more than 200 poems, novels and zarzuelas.
Quiboloy was a town mate and contemporary of DiosdadoMacapagal and Rogelio de la Rosa, who were also poets and zarzuelistas before they became politicians.
The tribute is a partnership between Holy Angel University and Quiboloy’s family led by his son Dante, who lives in the US.

Monday, December 5, 2011

Kapampangan cookbook out soon

Kapampangan cookbook out soon

A milestone in culinary publishing will soon be achieved with the publication of a cookbook that finally showcases traditional dishes in the so-called culinary capital of the Philippines, the province of Pampanga.

“Atching Lillian’s Heirloom Recipes: Romancing the Past through Traditional Calutung Capampangan” features the family heirloom recipes of Lillian Mercado-Lising Borromeo, noted culinary expert from Mexico town.

The book, published by The Center for Kapampangan Studies (CKS), will be launched on Wednesday, December 7 at the Café Juan, Holy Angel University.

According to Joel Mallari, CKS researcher and the book’s editor, the publication is a milestone because it is the first Kapampangan cookbook about little-known folk dishes found in the countryside instead of the usual colonial-inspired dishes that Kapampangans have become known for.

The book introduces traditional dishes like “lagat tucud-banua,” “sabo bulung bonifacio,” “bangus sasmuan,” “zarzuela ning malat,” “bulanglang itu,” “sabo banging nasi,” “bobotung asan,” “talunan manuc,” “paksing demonyu,” “sabo tacsyapu na,” “tinolang tugak,” “kapeng gugulisak,” and many more.

CKS Director Robby Tantingco said the book also contains recipes of the favorite dishes of Kapampangan poet-politician Don Monico Mercado and revolutionary hero Gen. Maximino Hizon, who are among Lillian Borromeo’s forebears.

“The Center collaborated with Atching Lillian because her unique recipes represent a cultural heritage that is fast disappearing,” Tantingco said. “Kapampangan cooking reveals what kind of people we are and what experiences we went through in the past. This is a book not only for every Kapampangan but also for every non-Kapampangan who has tried our cuisine and fallen in love with it.”

For inquiries, contact Myra Lopez at 0920 425 8711 or email kapampangancenter@gmail.com.

Friday, February 18, 2011

BenCab, Del Corro to get HAU cultural awards

BenCab, Del Corro to get HAU cultural awards

Holy Angel University (HAU) has chosen a National Artist and a top linguist as recipients of the first Juan D. Nepomuceno Cultural Awards.

Benedicto ‘BenCab’ Cabrera, 2006 National Artist for Visual Arts, and Anicia H. del Corro, noted linguist and lexicographer, will receive special University medals of honor on March 8, birth anniversary of HAU founder Juan D. Nepomuceno.

BenCab will be honored “for his outstanding achievement in arts and culture” and Del Corro “for her outstanding contribution in Kapampangan research and scholarship.”

The cultural awards are given in honor of the HAU founder, who was himself an advocate of Kapampangan culture. He wrote Kapampangan plays and translated books into Kapampangan during his time.

He founded Holy Angel Academy in 1933 and served as its President from 1938 to 1973. The University’s Center for Kapampangan Studies also bears his name.













BenCab is a full-blooded Kapampangan whose parents hailed from sasmuan, while Del Corro, also a full-blooded Kapampangan, comes from the Hizon clan of Mexico.

“He is the best-known and best-selling living visual artist in the Philippines,” Robby Tantingco, Director of the Center for Kapampangan Studies, says. “His works are always attuned to historical transitions and social landscapes. His work with the Cordillera arts and traditions inspires artists and cultural workers all over the country, including Kapampangans.”

On the other hand, Del Corro’s research on Kapampangan morphophonemics and Kapampangan lexicography has raised the standards of Kapampangan linguistics studies, Tantingco says. “She is a tireless advocate of multi-lingual, mother tongue-based instruction, which is what we need to raise our grade school pupils’ comprehension skills.”

The Juan D. Nepomuceno Cultural Awards are given annually by Holy Angel University. They come in two categories: culture and the arts, and research and scholarship.

Thursday, September 2, 2010

Kawatasan

Dalit ning Napun at Ngeni
Neng Joel Pabustan Mallari


Ing literatura o parnasu ing laltong pekadake ning senayan keng Amanung Siswan. Iti ing sasalamin nung makananu ya bili ing penyulung ning belwan at kabyasnan dng balang sibilisasyun o balen. Nanu ya wari iti? Iti ing pangkabilugan aske na sasakup keng makudtang pamanyulat, pamigale at pamagdalit keng miyaliwang kapanamdaman ning tau at keyang balen anti deng Kapampangan.

Ing literatura dakal ya adle nung nu papakit ya keng katutubung lelaman ning kabyasnan da ring matwang Kapampangan ketang samula. Malino a alimbawa keti deng dakal a kasebyan o diparan, deng bugtung, basultu, bulaklakan at karagatan, miyaliwang uri dng dalit at dakal pa. Keng kontemporaryung belwan, iti deng awsan da ring talasulat a kawatasan nung nu deng lalalang o mangipasyag kareti ila deng awsan dang watas – deng pantas, deng makudta ning parnasu.


Poesia at poema, tula at kawatasan: Nanu ka tagana?

Nanu ya wari ing awus kng metung a obrang literatura o parnasung Kapampangan? Ketang “Diksyunario-Tesauro” nang Jose Villa Panganiban, ing salitang “tula” katumbalas ne ning “berso”, “poema”, at “poesia”. Iti ing “binalaybay” at “pamagay” keng Hiligaynon, “balak” kareng amanung Sugbuhanon, Samar-Leyte Bisayan at Hiligaynon, ing “daniw” keng Ilokanu, deng “sadjak” at “sjair” keng Bahasa Indonesia, “sha’er” kareng lengwahing Bahasa Melayu at Arabic. Iti munaman ing awsan dang “baiok” at “darangen” keng Maranaw, ing “anlong” keng Pangasinan, deng “garay”, “langdo” at “ambahan” keng Sugbuhanon at “siday” keng Samar-Leyte Bisayan.

Keng tradisyun ning kontemporaryung Kapampangan, ing kawatasan ilapin deng poesya, deng malagung obrang paka-bersu at paka-rima. Makanyan munaman na kng kasalungsungan bili, ing katayang “tula” naman mo ing pekakaraniwang awus keng poesyang Kapampangan. Iti munaman ing apapagkamalan dang peka-tagalug nang katulid ning mesabing obrang kawatasan. Mupin, miyaliwa la awus deng watas kareti. Iti ing awsan dang “poesya” deng keraklan a makudta. Iti ing “poencia” anti keng kasu nang poeta Virgilio Calilung at ing “poesia” karing aliwang poeta laureadu anti di Amado Gigante, Francisco Guinto at bayung Ari ning Parnaso Renato Alzadon. Iti murin ing amanwan nang “poema” ning meangubieng Ari ning Parnaso Vedasto Ocampo karing makudta nang bersu. At agpang na murin kang ANP Ocampo1 , ing poema matas ya uri “pablasang arkitektu ne ning Arte’t Literatura”.

Ketang librung “Bayung Sunis” nang Zoilo Hilario2 , binggit nang ing poesia kanu apin ing masasabing “kawatasan” – “yapin ing manayun a pamiyapse king leguan, king kapamilatan ding amanung mipailalam king sukad (metre) at king lawiwi (cadence or rhythm).” Dadag napa, ing “kawatasan (poesia) at tula (verse) e la milulupa ulaga.”


Ingsanu deng Matwang Kawatasan?


Ketang librung “Literature of the Pampangos” nang Rosalina Icban-Castro3, masakit na lang akit kanu deng matwang obrang pang-literatura. Liban namu ana pin, karing mapilan a mitagan a matwang basultu, tumaila, bugtung at leyendu. Kapanwalan nang Dr. Amado Yuzon4, metung a matenakan keng literatura ing sinabi na ikwa dang mesira deti kng pauli da ring Español ban mong mikalat la ring karelang sariling kultura kng adle dng poesya, kanta, at terak.

Agpang karing obserbasyun nang Padre Alvaro de Benavente5 ketang librung pelimbag na banwang 1699, deng matwang watas a Kapampangan e la masyadung babye pansin keng eksaktung bilang da ring silaba. Iti angiyang pang diritak la reng bilang da ring linya o talatag a mikukudta. Mupin atin la mong lalto rima kakatni man o mikikatni. Dagdag na pang Padre Benavente, deti awig la karing manayun a bersung pakasukad da ring Español. Karing ikit nang adle da ring matwang kawatasan kanita, atin mong lalto 2 grupu nung nu atin yang 2 uri ing metung kareti:


a. Tumaila – bersu lang kakanta da ring babagse o deng makyabe keng metung a inuman. Keti metung ya ing magkanta at makibat la deng dakal;
b. Manunggay – bersu lang kakanta na ning metung a mayayaus “manungay”. Ing bersu atin yang e diritak keng 6 a silaba o 3 talampakan, tidwa silaba balang metung. Atin mapilan a maglaman tsapat a talampakan o 8 a silaba.
c. Dalit – bersung atin silabang mamabut 7 o atlung talampakan at mika-cisura o pilatan paynawa.



Deng tumaila at manungay bersu lang dramatiku. Deti deng adle na ginamit nang Sio ketang obra nang ‘The Last Four things’. Kabang ing dalit, mas siryosu ya datang. Deng tsawalung silaba na lalto la mong makabayani, pati na detang eganaganang bersu ning “Memorial de la Vida Cristina”. Deng mesabing miyaliwang adle ala la naman tutukyan eksaktung bilang dng linya o talatag. Atin tsapatan, tsalima, o atin munaman tsanam o tsapitu. Mupin deng pekakaraniwan ila detang tsapatan, anti detang romanseng Español, kabang deng rima menasa mamalis la kaybat ning 7 a talatag o maygit pa lalu na nung ing rima mayayari lang “o” o “i”, uling deti deng masasabing katni malagad lang lalto gamit, kabang deng rimang “a” deng lalto pekamarakal.

Ketang panawun nang Padre Diego Bergaño, dakal ya pa ikit a alimbawa da ring matwang kawatasan na misulat ketang libru nang “Vocabulario de Pampango y Diccionario de Romance en Pampango” anti deng pakatuki:

Bersung 4 – 2:
alang atdu,
alang isip.


Bersung 7 - 2:
ninu man ing manais,
bisa yang maquicalis


nocarin malun mo,
alang biyayan ito.


Bersung 7 – 4:
anggang mayumung tiguis
malda lang capapanic;
ing balang macatictic,
nung e la paimburis.


Bersung 8 – 3:
ita naman sablang tauo
anti tang asan macabiyai
quing bunuan queti quing yato


Timawang bersu:
nung e ya miutuc ing anac
quing mayap ngening anac ya,
lalu yang masulit iyutuc
nung maragul nea

ing calma,
ali quing maningalma,
nune quing macalma.



Keng obserbasyun nang Padre Policarpo Hernandez6 , ing panga-ilig da ring minunang manuknangan keti Pilipinas king pamagkanta at o pamagdalit at aliwa pang pamigege karing sunis ing megsilbing paralan karing misyunaryung Español ban makanyan da lang asulat dng lokal a amanu da ring tau keti kapulwan. Alimbawa keti deng antimo minunang “pasyun”, “dalit” at aliwa pang adle dng matwang kawatasan, para mu aipakalat de ing kabalwan ning kasalpantayanang Kristyanismu.

Metung karing alimbawa da ring akalap nang Padre Hernandez ing pakatuki:

Qng Cadduang Cauacasan a 1amanucum ning Guinu tang Jesucristo

Qng sulat macatanda
subli ya queting tipa
ing cadduang Persona
caring lat manucum ya.
Bayu datang ing aldo,
ting tandang paniglauan,
banal ya, t, e man banal,
ninung e quilabutan?
Ing aldo ampon bulan,
sablang batuin babo,
mialis la caniuan,
e miquit, mituldu man.
In quildap e mamaco,
alting macasdancasdan,
ing baguiu e tutucnang,
mayum a alang licat.
Bunduc ya mang matibe,
mangapuas at mangabual;
iting yatu lumbug ngan,
alang mitagan dit man.


Miyaliwang dalit, miyaliwang kawatasan


Ing dalit metung yang tipu ning poesyang Filipinu, na keraklan maglaman yang apat a talatag na atin tsawalung silaba. Atin adwang lalto kapanwalan keng pibatan na niti. Metung keti ing sasabyan dang ibat la reti kng impluwensyang Español, lalu na ing pamag-silaba uli na ning pamagparis da ring balang bilang anting copla keng amanung Español . Ing metung pang masasabing pibatan niti ing katutubu ya pegumpisan, mupin ginamit de ring pari keng pamagpakilala keng relihiyung Katoliku, nung nu anti la mong bersung pigugunamguanaman.

Ketang diksyunaryu nang Padre Bergaño, ing dalit ing lalto kantang Kapampangan. Ila pin deng linto copla ketang panawun na ning mesabing iskolar a pari. Anyang magamit ya ing dalit keng pisamban, keni na la linto makaba deng mesabing dalit ban milulan la dng miyaliwang mensahi ning pisamban na inawus da naman kanita anting “dalítdalít.”

Keng kontemporaryung pamibaldug, ing amanung “dalit” iyang meging karaniwan a awus karing amanung Bikolanu, Kapampangan at Tagalug na parikil karing salmu, himnu o kantang pangpisamban – o epikung dithyrambical. Nung ketang minunang panawun angga ketang pang 17ng dilanwa, iti detang bersung mamabut anggang pitung silaba. Ketang panawun nang Padre Bergaño, dakal miyaliwang pamaglarawan ing a-obserban dikil kareting matwang kawatasan. Mula karing minunang “bogtong” o bugtung angga na karetang miyaliwang sukad a kasebyan. Deng aliwa pang uri kareti kayabe la retang “bingcayo” na kakanta da mo kanu kanita potang patudturan do ring anak, at itang “tumaila” na wangis keng mesabing bingcayo. Ing dalit agpang parin kang Padre Bergaño, apin ing “tula” o ing “versu” keng amanung Español, at ing “micudta” o “micucudta” ing lalalang obrang pang-literatura o bersu. Iti ilang tutugma ketang depinisyun a rinekord nang Jose Villa Panganiban.

Ketang panawun nang Luther Parker7, mekatipun yang sampol da ring karaniwan a dalit karing mumunang banwa ning 20ng dilanwa. Mupin menasa kareti maglaman lang tsawalung silaba. Deti masanting lang ikumpara karing mangatwang pasyun na miki-silabang tsawalu mu naman, at karing mapilan a atin tsanam at tsapitu. Kabang deng klasikung basultu naman anti ing “Atin Cu pung Singsing” at “O Caca, o Caca” atin lang sukad a 6 - 8 o 12 – 4. Deti masanting noman ikumpara karing karaniwang basultu na kakanta da ri Totoy Bato, Rene Reyes, mangubye Ruth Lobo, deng Pusoy Dos at dakal pang pulosador ngeni agpang na murin karing piyesa dang menasa maglaman a 8 – 4.


Magbayung Sunis at Bersung Kontemporaryu


Ing ilig ning pamangamit da ring Kapampangan king pamagbersu karing karelang pamangwentu keti la mengalto deng miyaliwang adle ning makabayung kawatasan. Deti deng ibat karing pamiyabe dng katutubu at dayung porma dng kawatasan. Keti nala mengalto deng miyaliwang bait a kawatasan anti deng kuriru, awit, dalit pangpisamban, gosu, harana, at dakal pa. Kayagnan na niti ing pamanyulung ning senayan kng pamangaintulid keng amanung pakabersu at rima. Alimbawa keti deng krisotan (o crissotan, ibat keng lagyu ning bantug a talasulat Juan Crisostomo Soto) at tolentinuan (ibat keng lagyu ning dramatista Aurelio Tolentino), pati na karing kasebyan at aliwa pa. Deti deng babye katunayan na taganang kapad de at mayayama la ring watas anti deng talagale keng pamangamit keng katutubung amanung Kapampangan. Iti ana pin Edna Zapanta-Manlapaz8, dala na ning ing legwan at kagiwan ning Amanung Sisuan, tutu yang mainge at mayabang. Anya naman angga na ngeni deng poesyang liriku makanyan lang meging bantug king makabang pulayi ning amlat at kasalesayan ning literatura o parnasung Kapampangan.

Kasalungsungan, dakal karing poesyang Kapampangan deng mengasulat keng pakasukad a talatag. Agpang kang Zapanta-Manlapaz, deti deng anaman, waluan, tsalabingadwa at tsalabinganam. Deti pakaareglu la karing istansa o istropa. Deng poesyang-liriko alimbawa, deng sinikat gamit ing suka a 16 - 8 (octaves). Deng aliwa pa antimo deng kuriru, awit at aliwang uri dng dalit, harana, gosu at dakal pa deng linto at memanyikat ketang panawun dng Español. Keti nala mengabayit deng miyaliwang palabas anti ing Kumidya, Zarzuela at deng modernung drama.


Modernung Kawatasan: Kuyug dng matwang sunis at bersung alpha-numeric


Ing bayung panawun ning kasalungsungan at ning daratang meging mas agresibu ing pamagbayu. Keti meging mas maragul ing epektu na kng dake da ring bayung lalang kawatasan. I Don Zoilo Hilario yang metung karing menyalugsug at megaral ban lawen ing masampat a paralan ning pamikudta, nung kawatasan la ba o tula – nung poesia o bersu la.

Ing panawun nang poeta Jose Gallardo, pekilala ne ing tipung “Malikwatas” o “magic poems”, kabang dakal namang Soneto Asyano deng ikwa nang sinulat Dr. Amado Yuzon. Kabang deng aliwa pang matwang dalit at manunggay deng susubukan dang gamitan pasibayu deng makutang kayanakan karing aliwa pang adle kawatasan. Kayabe na keti deng tipung Haiku, tangka at tanaga ning matwang Tagalug. Deng poesyang e sakal deng antimo lingkas lang milalang. Deti akit la mula pa ketang panawun dng matwang diaryung “The Voice” at “Pampanga Newsweek” mula pa ketang panawun nang Dr. Amado Yuzon angga na kng panawun ngeni. Iti tikyanan da alimbawa di Dr. Tec Sanchez-Tolosa, Tony Peña, Kragi Garcia, Ann Therese Mabanta-Fabian, Papa Osmubal, Tarebalak Pangpang, at ANP Renato Alzadon deng mangikudta na kng poesyang timawa..
Karing aliwang kayanakan Kapampangan naman, deng mamangamit kng makabayung ortograpiya ning pamag-txt ing lalto peka-hit. Keni no memangalto deng mangakuyad a kawatasan na pakasulat kng ortograpiyang alpha-numeric. Karing aliwa namang mapalabuk kng pamanyulat keng txt, nung nu mamanyobra la arti kng pamagbebe – miusu ya ing istilung awsan dang “Jejemon”. Anya ing kawatasan Kapampangan e mu dapat tuklu ya ketang rimadu at di sukad a bersung karaniwang balu da keng kontemporaryung amlat at kasalesayan. Iti atin yang malalalm a ibatan, mula karing simpling desukad at e desukad a silaba at talatag anti deng matwang dalit, bugtung, tumayla at manunggay mangga na karing makabayung uri. At makanyan yang lalto flexibol e mu keng komposisyun o pamikudta nunge pati keng pamaglabung ning ortograpiya – mula ketang awsan dang matwang gulis a baybayin, na mipalitan ketang matwang alpabetung Español a gagamit “c” at “qu” na selisyan da ring alpabetung Inglis na gagamit “f”, “k”, “h”, “v”, “w”, “x”, “y” at “z” angga na karing makabayung set a alpha-numeric a datang. Ing laguma ning sistemang iti ing makibat kng mabilis nang pamagbayu ning aske ning literaturang Kapampangan. Iti ing natural a sangkan ban e ya kabud na malawus mawala at makalingwan ing malagung pamikudta karing kawatasan Kapampangan.



1 Ocampo, Vedasto D. (2006) Ing Pamanyulat Poema. Ketang Indung Ibatan Bilang 3. Sapni nang Crissot at Center for Kapampangan Studies, Holy Angel University, Lungsud Angeles. Bl. 39-40
2 Hilario, Zoilo (Disyembre 25, 1962) Bayung Sunis: Poesias nang Zoilo Hilario
3 Icban-Castro, Rosalina (1981). University of East Press. Manila, Philippines
4 Yuzon, Amado M. (1932). Pamuklat. Ketang Parnasong Capampangan, na inulip nang F.Gutierrez. Menila
5 de Benavente, Alvaro O.S.A. (1699) Arte de Lengua Pampanga
6 Hernandez, Policarpo, OSA (2006) The Augustinians and the Development of Pampango Literature:THE AUGUSTINIANS AND THE DEVELOPMENT OF PAMPANGO LITERATURE:Printing Press, Philology, Poetry and Religious Literature. Ketang Alaya Journal Vol. 3. The JDN Center for Kapampangan Studies Center, Holy Angel University Press. Angeles City Printing Press, Philology, Poetry and Religious Literature.
7 Parker, Luther (n.d.) Luther Parker Collection, Folder 290
8 Zapanta-Manlapaz, Edna (1981) Kapampangan Literature: A Historical Survey and Anthology. Ateneo de Manila

Thursday, August 26, 2010

K-Balen! Talapangulis ning panawun

Talapangulis ning panawun
Neng Joel Pabustan Mallari



“e me alili ing Kapampangan… uling keng dapat na, keng obra na, keng pangatau na atin yang lelaman a pamangilala”

- Gregorio Bautista



Pilan pang Duminggu ing milabas anyang mewala ya bie ing metung karing malugud a gugusal keng marangle ning kalalangang biswal. Iya ing meangubieng I Gregorio Bautista ning Lungsud Angeles. I “Goryu” o “kong Gerry” karing makakilala kaya, metung ya karing asyas ning matwang agumang “Pampanga Arts Guild” na bantug e mu keti Kapampangan nunge pati na kng Menila at abrod. Ketang panawun a mabye ya pa, metung ya karing matalik sinuyu para keng panyulung ning kalalangang-biswal Kapampangan kayabe dng aliwa pang kayanib ning mesabing aguman. Bista man at e pa mikasariling art exhibition, maralas nemang kayabe kanita karing miyaliwang group art shows. Katunayan, maging ketang tawling "Philippine Art Awards" - metung pretihiyosung ligligang pambangsa, metung ya karing menimunang sinuporta at mikyabe kaniti. Deng obra na, meturingan la ketang istilung “junk art” anti la mong babye kapanayan e mu kng mensayi dng balang kalalangan a gewa na nunge papakit na pang masala ing pamangamit na karing bage recycled. Anti itang obra nang “Pekat-pekat”, iti gawa ya karing dakal at miyaliwang pigamitan a paketi at suput a plastik na pigtiagan nang pinekat metung-metung.



Ketang milabas mung banwa, mapilan karing batukan a maglalang biswal deng miparangalan. Deti penimunan da la di tang Rafael B. Maniago bilang “Most Outstanding Kapmpangan” keng adle ning arte at kultura keta kng Kapitolyu Kapampangan, at I G. Willy Layug na tinanggap “Presidential Award of Merit” na pigkalub na pang mismu ning dating Presidenti Gloria Macapagal-Arroyo kaya. I “tang Raf “ o “Mang Paeng”, malambat neng pintor at meging bantug ya bilang oil portraitist nung nu mika-galleriya ya pa kanita kng Fil-Am Friendhip Hi-way ning Lungsud Angeles kng kapamilatan na naman nitang matwang pintor – I tang Frank Arcega. Iya ing meminta karing eganaganang portrait dng gobernador ning Pampanga na pakasabit keng gusali ning Kapitolyu. I kong Willy naman meging bantug yang eskultor lalu na ketang awsan dang ecclesiastical art keta kng distritu ning Betis, Balen Guagua. Dakal ne gewang mangalagung retablo karing miyaliwang pisamban keti Kapampangan at mabilug a bangsa. Katunayan, iya ing ginawa keng malagung central retablo ning Chapel of the Holy Guardian Angel ning Holy Angel University at metung ya karing mendukit at meg-restore ketang matwang relyebi nang Santiago na mayayakit ketang peka-pasbul entrad ning Fort Santiago ning Intramurus.



Metung pa karing bantug a pintor I tang Perfecto Mercado ning Capas, Tarlac. Metung ya karing sikat ngeni keng istilung surreal na paniglon da ring art enthusiast kng Menila. Katunayan, dakal nang galal at parangal ing keyang ikwa. Alimbawa keti ing meging finalist ya karing atlung ligligan a mangaragul ketang milabas pang banwa. Deti deng GSIS Art Competition, 3rd AAP-ECCA Abstract Art Competition, at LRTA Art Competition. Anya makanyan yang metung karing panintunan da karing mangaragul a exhibit keti bangsa anti ketang milabas nang one-man-show kng Cebu anyang Abril 23 anggang Mayu 6 na mipamagatang “Perfect Blossom 2010” na meganap kng SM Cebu Art Center.



Ketang Nobyembri ning banwang 2008 naman makanyan yang mibuung pamisanmetung deng marakal a pintor, eskultor at talagulis a Kapampangan. Iti merapat ya bilang metung a grand exhibit kng Holy Angel University at mikapamagat yang "NASI (National Situation) Art Exhibit." Iti insiponsoran ne kanita ning Advocates for the Development of Central Luzon (ADCL), ning Pampanga Chamber of Commerce at ning HAU. Iti mitukyanan ya pang dakal kalupa na nitang “Arti y Estilo: A Kapampangan Art Exhibit” anyang Ineru ning banwang 2009. Iti inisponsoran na neman ning Angeles University Foundation at meganap ya kng SM Clark. Kasalungsungan, atin metung pang exibit a magaganap keta kng Marquee Mall ning Lungsud Angeles. Iti katitipunan de parin deng dakal a gugusal para kng panyulung ning kalalangang biswal keti Kapampangan. Iti merapat ya kng kayadwanan ning panawun anya mikapamagat yang “Dalit ning Balen: Art Exhibit for Cause”. Iti mibuklat ya pamu anyang a-5 ning bulan a iti at pulayi ya angga keng a-25 keta kng Marquee Mall, Lungsug Angeles. Kng kasawpan na ning proyektung "Sagip Sapang Balen " na panimunan nang Obispu Ambo David at ning bayung talakad a Arts Association of the Philippines- Angeles City Chapter, ing mesabing eksibit metung ne na namang alimbawa ning pamigulis para kng mayap a kimutan keti Kapampangan.



Ing banwang iti munaman, makanyan yang mibuklat kng publiku ing bayung museo at galeriya na ning melapupuring Vicente S. Manansala na tubung Balen Macabebe. I Manansala o “mang Enteng” karing makakilala kaya ing pekamumunang Kapampangan a meturingan bilang National Artist keng adle ning Kalalangan Biswal. Deng kalupa da ri Galo Ocampo ning Sta.Rita, at Bencab ning Sasmuan na maratun na kng Lungsud Baguio deng tinuki pang Kapampangan a mipagkaluban na kng prestihiyosung pamagat a iti. Uli ning ing banwa iti ing peka-sentenyal nang anibersaryu ning banwang kebaytan nang mang Enteng, ing banwang iti ne ibuklat ning Center for Kapampangan Studies ning HAU ing museo’t galeriya para kaya. Iti maglaman yang dakal a kasangkapan anti deng kayang paleta, easel, pintura, deng kayang award, plake, medalya, deng personal nang memento anti deng mangakamal nang lighter, golf caddies, sapatus, imalan, maging deng kasangkapan na kng matwa nang bale kng Binangonan, Rizal. Keti kayabe la naman deng dakal nang orihinal a obra keng laru, keng lapis, at obrang eskultura.



Deng talagulis, pintor, mandukit at miyaliwa pang maglalang biswal deng atin mangsikan a armas nung suryan. Ila deng atin upaya ban makasawup e mu para palagwan ya ing metung a obrang karelang apiling gawan o lalangan. Nunge ila deng metung karing atin masanting a panalalwe, deng atin masanting a paralan ban ipasyag ing bili ning panawun. Ila deng kayabe at map mung kayantabe ning malda ban misulung ing bili ning tau. Kalupa da namu detang “tree huggers” na paka-pintura karing dakal a dutung akasya keng makabang dane ning Mac Arthur Highway mula Lungsud Angeles anggang Lungsud San Fernando dng memye masikan a gulisak anting duldul karing dakal a mangaintulid kalupa na ning DENR at ning DPWH ketang milabas a banwa. Iti merapat anyang mipasyag ya ing mapaling pamanutul da ring lilingap keng bili ning kalikasan na kuturan la reng mesabing mangatwang karutungan.



Makalungkut mu pin isipan, na ing metung karing maglalang biswal antimo I kong Gerry makanyan neng peynawa. Deng obra na magsilbi lang paganaka karing tau lalu na karing kayanakan na dapat yang lingapan ing daratang. I tang Perfecto, bista man at magkasakit neng lalakad dala ning panga-ataki na kanita ing alang patugut pa murin kng pamangumpas na kng keyang brotsa, kayabe di tang Paeng na mamanyambut mu naman karing ligligan kng Amerika at I kong Willy na babye makabayung inspirasyun ban lalu lang sumipag deng mandukit keti Kapampangan. Deng mag-bobonsai ketang dane ning Mabalacat-Bamban deng metung mu naman dapat pibagutan inspirasyun nung makanu yang dapat pikwanan kapagmaragulan at kabyayan ing milabas a pamanakbung ning Bunduk Pinatubu. Uling e la mu magaling keng pamananaman, mayap la namang mandukit karing batung buga at makapanubug lang miyaliwang pigura na babage karing garden at mula da ring bale at pasyalan keti Kapampangan.



Karing balang maglalang biswal keti Kapampangan, lwid ko pu!

Aldo mayaslag pu kabalen!

Bale dugpanan/ Home

Ing mamulabug

Ing mamulabug
Tarebalak pangpang