Tuesday, January 3, 2012

Poet Quiboloy to be honored

Poet Quiboloy to be honored
A Kapampangan poet laureate from Lubao who died in 1999 will be honored by the Center for Kapampangan Studies when it unveils his laurel crown on January 14 at ten o’clock in the morning. The late poet’s family and friends will be joined by CKS officials and local poets in the ceremonies.

Born in 1911 in Sta. Catalina, Lubao, DelfinTurlaQuiboloy was an educator who became a prolific poet and playwright in the 1960s until the 1980s. In 1964 he and other poets founded the Aguman Ding TalasulatKapampangan. In 1969 the United Poet Laureates International headed by Amado Yuzon honored him for his contributions to world poetry in general and Kapampangan literature in particular.
In 1977 he was elected president of the Aguman, and the following year he launched the annual Don Gonzalo Puyat Memorial Awards for Pampango Literature, through the assistance of Senate President Gil J. Puyat.
His poem entitled “IndungKapampangan” won first prize in a poetry writing contest in 1981 during the celebration of Pampanga Day. With another poet laureate, Jose Gallardo, he published the book “Kuriro at Kawatasan.” By the time he died in 1999 he had written more than 200 poems, novels and zarzuelas.
Quiboloy was a town mate and contemporary of DiosdadoMacapagal and Rogelio de la Rosa, who were also poets and zarzuelistas before they became politicians.
The tribute is a partnership between Holy Angel University and Quiboloy’s family led by his son Dante, who lives in the US.

Monday, December 5, 2011

Kapampangan cookbook out soon

Kapampangan cookbook out soon

A milestone in culinary publishing will soon be achieved with the publication of a cookbook that finally showcases traditional dishes in the so-called culinary capital of the Philippines, the province of Pampanga.

“Atching Lillian’s Heirloom Recipes: Romancing the Past through Traditional Calutung Capampangan” features the family heirloom recipes of Lillian Mercado-Lising Borromeo, noted culinary expert from Mexico town.

The book, published by The Center for Kapampangan Studies (CKS), will be launched on Wednesday, December 7 at the Café Juan, Holy Angel University.

According to Joel Mallari, CKS researcher and the book’s editor, the publication is a milestone because it is the first Kapampangan cookbook about little-known folk dishes found in the countryside instead of the usual colonial-inspired dishes that Kapampangans have become known for.

The book introduces traditional dishes like “lagat tucud-banua,” “sabo bulung bonifacio,” “bangus sasmuan,” “zarzuela ning malat,” “bulanglang itu,” “sabo banging nasi,” “bobotung asan,” “talunan manuc,” “paksing demonyu,” “sabo tacsyapu na,” “tinolang tugak,” “kapeng gugulisak,” and many more.

CKS Director Robby Tantingco said the book also contains recipes of the favorite dishes of Kapampangan poet-politician Don Monico Mercado and revolutionary hero Gen. Maximino Hizon, who are among Lillian Borromeo’s forebears.

“The Center collaborated with Atching Lillian because her unique recipes represent a cultural heritage that is fast disappearing,” Tantingco said. “Kapampangan cooking reveals what kind of people we are and what experiences we went through in the past. This is a book not only for every Kapampangan but also for every non-Kapampangan who has tried our cuisine and fallen in love with it.”

For inquiries, contact Myra Lopez at 0920 425 8711 or email kapampangancenter@gmail.com.

Friday, February 18, 2011

BenCab, Del Corro to get HAU cultural awards

BenCab, Del Corro to get HAU cultural awards

Holy Angel University (HAU) has chosen a National Artist and a top linguist as recipients of the first Juan D. Nepomuceno Cultural Awards.

Benedicto ‘BenCab’ Cabrera, 2006 National Artist for Visual Arts, and Anicia H. del Corro, noted linguist and lexicographer, will receive special University medals of honor on March 8, birth anniversary of HAU founder Juan D. Nepomuceno.

BenCab will be honored “for his outstanding achievement in arts and culture” and Del Corro “for her outstanding contribution in Kapampangan research and scholarship.”

The cultural awards are given in honor of the HAU founder, who was himself an advocate of Kapampangan culture. He wrote Kapampangan plays and translated books into Kapampangan during his time.

He founded Holy Angel Academy in 1933 and served as its President from 1938 to 1973. The University’s Center for Kapampangan Studies also bears his name.













BenCab is a full-blooded Kapampangan whose parents hailed from sasmuan, while Del Corro, also a full-blooded Kapampangan, comes from the Hizon clan of Mexico.

“He is the best-known and best-selling living visual artist in the Philippines,” Robby Tantingco, Director of the Center for Kapampangan Studies, says. “His works are always attuned to historical transitions and social landscapes. His work with the Cordillera arts and traditions inspires artists and cultural workers all over the country, including Kapampangans.”

On the other hand, Del Corro’s research on Kapampangan morphophonemics and Kapampangan lexicography has raised the standards of Kapampangan linguistics studies, Tantingco says. “She is a tireless advocate of multi-lingual, mother tongue-based instruction, which is what we need to raise our grade school pupils’ comprehension skills.”

The Juan D. Nepomuceno Cultural Awards are given annually by Holy Angel University. They come in two categories: culture and the arts, and research and scholarship.

Thursday, September 2, 2010

Kawatasan

Dalit ning Napun at Ngeni
Neng Joel Pabustan Mallari


Ing literatura o parnasu ing laltong pekadake ning senayan keng Amanung Siswan. Iti ing sasalamin nung makananu ya bili ing penyulung ning belwan at kabyasnan dng balang sibilisasyun o balen. Nanu ya wari iti? Iti ing pangkabilugan aske na sasakup keng makudtang pamanyulat, pamigale at pamagdalit keng miyaliwang kapanamdaman ning tau at keyang balen anti deng Kapampangan.

Ing literatura dakal ya adle nung nu papakit ya keng katutubung lelaman ning kabyasnan da ring matwang Kapampangan ketang samula. Malino a alimbawa keti deng dakal a kasebyan o diparan, deng bugtung, basultu, bulaklakan at karagatan, miyaliwang uri dng dalit at dakal pa. Keng kontemporaryung belwan, iti deng awsan da ring talasulat a kawatasan nung nu deng lalalang o mangipasyag kareti ila deng awsan dang watas – deng pantas, deng makudta ning parnasu.


Poesia at poema, tula at kawatasan: Nanu ka tagana?

Nanu ya wari ing awus kng metung a obrang literatura o parnasung Kapampangan? Ketang “Diksyunario-Tesauro” nang Jose Villa Panganiban, ing salitang “tula” katumbalas ne ning “berso”, “poema”, at “poesia”. Iti ing “binalaybay” at “pamagay” keng Hiligaynon, “balak” kareng amanung Sugbuhanon, Samar-Leyte Bisayan at Hiligaynon, ing “daniw” keng Ilokanu, deng “sadjak” at “sjair” keng Bahasa Indonesia, “sha’er” kareng lengwahing Bahasa Melayu at Arabic. Iti munaman ing awsan dang “baiok” at “darangen” keng Maranaw, ing “anlong” keng Pangasinan, deng “garay”, “langdo” at “ambahan” keng Sugbuhanon at “siday” keng Samar-Leyte Bisayan.

Keng tradisyun ning kontemporaryung Kapampangan, ing kawatasan ilapin deng poesya, deng malagung obrang paka-bersu at paka-rima. Makanyan munaman na kng kasalungsungan bili, ing katayang “tula” naman mo ing pekakaraniwang awus keng poesyang Kapampangan. Iti munaman ing apapagkamalan dang peka-tagalug nang katulid ning mesabing obrang kawatasan. Mupin, miyaliwa la awus deng watas kareti. Iti ing awsan dang “poesya” deng keraklan a makudta. Iti ing “poencia” anti keng kasu nang poeta Virgilio Calilung at ing “poesia” karing aliwang poeta laureadu anti di Amado Gigante, Francisco Guinto at bayung Ari ning Parnaso Renato Alzadon. Iti murin ing amanwan nang “poema” ning meangubieng Ari ning Parnaso Vedasto Ocampo karing makudta nang bersu. At agpang na murin kang ANP Ocampo1 , ing poema matas ya uri “pablasang arkitektu ne ning Arte’t Literatura”.

Ketang librung “Bayung Sunis” nang Zoilo Hilario2 , binggit nang ing poesia kanu apin ing masasabing “kawatasan” – “yapin ing manayun a pamiyapse king leguan, king kapamilatan ding amanung mipailalam king sukad (metre) at king lawiwi (cadence or rhythm).” Dadag napa, ing “kawatasan (poesia) at tula (verse) e la milulupa ulaga.”


Ingsanu deng Matwang Kawatasan?


Ketang librung “Literature of the Pampangos” nang Rosalina Icban-Castro3, masakit na lang akit kanu deng matwang obrang pang-literatura. Liban namu ana pin, karing mapilan a mitagan a matwang basultu, tumaila, bugtung at leyendu. Kapanwalan nang Dr. Amado Yuzon4, metung a matenakan keng literatura ing sinabi na ikwa dang mesira deti kng pauli da ring Español ban mong mikalat la ring karelang sariling kultura kng adle dng poesya, kanta, at terak.

Agpang karing obserbasyun nang Padre Alvaro de Benavente5 ketang librung pelimbag na banwang 1699, deng matwang watas a Kapampangan e la masyadung babye pansin keng eksaktung bilang da ring silaba. Iti angiyang pang diritak la reng bilang da ring linya o talatag a mikukudta. Mupin atin la mong lalto rima kakatni man o mikikatni. Dagdag na pang Padre Benavente, deti awig la karing manayun a bersung pakasukad da ring Español. Karing ikit nang adle da ring matwang kawatasan kanita, atin mong lalto 2 grupu nung nu atin yang 2 uri ing metung kareti:


a. Tumaila – bersu lang kakanta da ring babagse o deng makyabe keng metung a inuman. Keti metung ya ing magkanta at makibat la deng dakal;
b. Manunggay – bersu lang kakanta na ning metung a mayayaus “manungay”. Ing bersu atin yang e diritak keng 6 a silaba o 3 talampakan, tidwa silaba balang metung. Atin mapilan a maglaman tsapat a talampakan o 8 a silaba.
c. Dalit – bersung atin silabang mamabut 7 o atlung talampakan at mika-cisura o pilatan paynawa.



Deng tumaila at manungay bersu lang dramatiku. Deti deng adle na ginamit nang Sio ketang obra nang ‘The Last Four things’. Kabang ing dalit, mas siryosu ya datang. Deng tsawalung silaba na lalto la mong makabayani, pati na detang eganaganang bersu ning “Memorial de la Vida Cristina”. Deng mesabing miyaliwang adle ala la naman tutukyan eksaktung bilang dng linya o talatag. Atin tsapatan, tsalima, o atin munaman tsanam o tsapitu. Mupin deng pekakaraniwan ila detang tsapatan, anti detang romanseng Español, kabang deng rima menasa mamalis la kaybat ning 7 a talatag o maygit pa lalu na nung ing rima mayayari lang “o” o “i”, uling deti deng masasabing katni malagad lang lalto gamit, kabang deng rimang “a” deng lalto pekamarakal.

Ketang panawun nang Padre Diego Bergaño, dakal ya pa ikit a alimbawa da ring matwang kawatasan na misulat ketang libru nang “Vocabulario de Pampango y Diccionario de Romance en Pampango” anti deng pakatuki:

Bersung 4 – 2:
alang atdu,
alang isip.


Bersung 7 - 2:
ninu man ing manais,
bisa yang maquicalis


nocarin malun mo,
alang biyayan ito.


Bersung 7 – 4:
anggang mayumung tiguis
malda lang capapanic;
ing balang macatictic,
nung e la paimburis.


Bersung 8 – 3:
ita naman sablang tauo
anti tang asan macabiyai
quing bunuan queti quing yato


Timawang bersu:
nung e ya miutuc ing anac
quing mayap ngening anac ya,
lalu yang masulit iyutuc
nung maragul nea

ing calma,
ali quing maningalma,
nune quing macalma.



Keng obserbasyun nang Padre Policarpo Hernandez6 , ing panga-ilig da ring minunang manuknangan keti Pilipinas king pamagkanta at o pamagdalit at aliwa pang pamigege karing sunis ing megsilbing paralan karing misyunaryung Español ban makanyan da lang asulat dng lokal a amanu da ring tau keti kapulwan. Alimbawa keti deng antimo minunang “pasyun”, “dalit” at aliwa pang adle dng matwang kawatasan, para mu aipakalat de ing kabalwan ning kasalpantayanang Kristyanismu.

Metung karing alimbawa da ring akalap nang Padre Hernandez ing pakatuki:

Qng Cadduang Cauacasan a 1amanucum ning Guinu tang Jesucristo

Qng sulat macatanda
subli ya queting tipa
ing cadduang Persona
caring lat manucum ya.
Bayu datang ing aldo,
ting tandang paniglauan,
banal ya, t, e man banal,
ninung e quilabutan?
Ing aldo ampon bulan,
sablang batuin babo,
mialis la caniuan,
e miquit, mituldu man.
In quildap e mamaco,
alting macasdancasdan,
ing baguiu e tutucnang,
mayum a alang licat.
Bunduc ya mang matibe,
mangapuas at mangabual;
iting yatu lumbug ngan,
alang mitagan dit man.


Miyaliwang dalit, miyaliwang kawatasan


Ing dalit metung yang tipu ning poesyang Filipinu, na keraklan maglaman yang apat a talatag na atin tsawalung silaba. Atin adwang lalto kapanwalan keng pibatan na niti. Metung keti ing sasabyan dang ibat la reti kng impluwensyang Español, lalu na ing pamag-silaba uli na ning pamagparis da ring balang bilang anting copla keng amanung Español . Ing metung pang masasabing pibatan niti ing katutubu ya pegumpisan, mupin ginamit de ring pari keng pamagpakilala keng relihiyung Katoliku, nung nu anti la mong bersung pigugunamguanaman.

Ketang diksyunaryu nang Padre Bergaño, ing dalit ing lalto kantang Kapampangan. Ila pin deng linto copla ketang panawun na ning mesabing iskolar a pari. Anyang magamit ya ing dalit keng pisamban, keni na la linto makaba deng mesabing dalit ban milulan la dng miyaliwang mensahi ning pisamban na inawus da naman kanita anting “dalítdalít.”

Keng kontemporaryung pamibaldug, ing amanung “dalit” iyang meging karaniwan a awus karing amanung Bikolanu, Kapampangan at Tagalug na parikil karing salmu, himnu o kantang pangpisamban – o epikung dithyrambical. Nung ketang minunang panawun angga ketang pang 17ng dilanwa, iti detang bersung mamabut anggang pitung silaba. Ketang panawun nang Padre Bergaño, dakal miyaliwang pamaglarawan ing a-obserban dikil kareting matwang kawatasan. Mula karing minunang “bogtong” o bugtung angga na karetang miyaliwang sukad a kasebyan. Deng aliwa pang uri kareti kayabe la retang “bingcayo” na kakanta da mo kanu kanita potang patudturan do ring anak, at itang “tumaila” na wangis keng mesabing bingcayo. Ing dalit agpang parin kang Padre Bergaño, apin ing “tula” o ing “versu” keng amanung Español, at ing “micudta” o “micucudta” ing lalalang obrang pang-literatura o bersu. Iti ilang tutugma ketang depinisyun a rinekord nang Jose Villa Panganiban.

Ketang panawun nang Luther Parker7, mekatipun yang sampol da ring karaniwan a dalit karing mumunang banwa ning 20ng dilanwa. Mupin menasa kareti maglaman lang tsawalung silaba. Deti masanting lang ikumpara karing mangatwang pasyun na miki-silabang tsawalu mu naman, at karing mapilan a atin tsanam at tsapitu. Kabang deng klasikung basultu naman anti ing “Atin Cu pung Singsing” at “O Caca, o Caca” atin lang sukad a 6 - 8 o 12 – 4. Deti masanting noman ikumpara karing karaniwang basultu na kakanta da ri Totoy Bato, Rene Reyes, mangubye Ruth Lobo, deng Pusoy Dos at dakal pang pulosador ngeni agpang na murin karing piyesa dang menasa maglaman a 8 – 4.


Magbayung Sunis at Bersung Kontemporaryu


Ing ilig ning pamangamit da ring Kapampangan king pamagbersu karing karelang pamangwentu keti la mengalto deng miyaliwang adle ning makabayung kawatasan. Deti deng ibat karing pamiyabe dng katutubu at dayung porma dng kawatasan. Keti nala mengalto deng miyaliwang bait a kawatasan anti deng kuriru, awit, dalit pangpisamban, gosu, harana, at dakal pa. Kayagnan na niti ing pamanyulung ning senayan kng pamangaintulid keng amanung pakabersu at rima. Alimbawa keti deng krisotan (o crissotan, ibat keng lagyu ning bantug a talasulat Juan Crisostomo Soto) at tolentinuan (ibat keng lagyu ning dramatista Aurelio Tolentino), pati na karing kasebyan at aliwa pa. Deti deng babye katunayan na taganang kapad de at mayayama la ring watas anti deng talagale keng pamangamit keng katutubung amanung Kapampangan. Iti ana pin Edna Zapanta-Manlapaz8, dala na ning ing legwan at kagiwan ning Amanung Sisuan, tutu yang mainge at mayabang. Anya naman angga na ngeni deng poesyang liriku makanyan lang meging bantug king makabang pulayi ning amlat at kasalesayan ning literatura o parnasung Kapampangan.

Kasalungsungan, dakal karing poesyang Kapampangan deng mengasulat keng pakasukad a talatag. Agpang kang Zapanta-Manlapaz, deti deng anaman, waluan, tsalabingadwa at tsalabinganam. Deti pakaareglu la karing istansa o istropa. Deng poesyang-liriko alimbawa, deng sinikat gamit ing suka a 16 - 8 (octaves). Deng aliwa pa antimo deng kuriru, awit at aliwang uri dng dalit, harana, gosu at dakal pa deng linto at memanyikat ketang panawun dng Español. Keti nala mengabayit deng miyaliwang palabas anti ing Kumidya, Zarzuela at deng modernung drama.


Modernung Kawatasan: Kuyug dng matwang sunis at bersung alpha-numeric


Ing bayung panawun ning kasalungsungan at ning daratang meging mas agresibu ing pamagbayu. Keti meging mas maragul ing epektu na kng dake da ring bayung lalang kawatasan. I Don Zoilo Hilario yang metung karing menyalugsug at megaral ban lawen ing masampat a paralan ning pamikudta, nung kawatasan la ba o tula – nung poesia o bersu la.

Ing panawun nang poeta Jose Gallardo, pekilala ne ing tipung “Malikwatas” o “magic poems”, kabang dakal namang Soneto Asyano deng ikwa nang sinulat Dr. Amado Yuzon. Kabang deng aliwa pang matwang dalit at manunggay deng susubukan dang gamitan pasibayu deng makutang kayanakan karing aliwa pang adle kawatasan. Kayabe na keti deng tipung Haiku, tangka at tanaga ning matwang Tagalug. Deng poesyang e sakal deng antimo lingkas lang milalang. Deti akit la mula pa ketang panawun dng matwang diaryung “The Voice” at “Pampanga Newsweek” mula pa ketang panawun nang Dr. Amado Yuzon angga na kng panawun ngeni. Iti tikyanan da alimbawa di Dr. Tec Sanchez-Tolosa, Tony Peña, Kragi Garcia, Ann Therese Mabanta-Fabian, Papa Osmubal, Tarebalak Pangpang, at ANP Renato Alzadon deng mangikudta na kng poesyang timawa..
Karing aliwang kayanakan Kapampangan naman, deng mamangamit kng makabayung ortograpiya ning pamag-txt ing lalto peka-hit. Keni no memangalto deng mangakuyad a kawatasan na pakasulat kng ortograpiyang alpha-numeric. Karing aliwa namang mapalabuk kng pamanyulat keng txt, nung nu mamanyobra la arti kng pamagbebe – miusu ya ing istilung awsan dang “Jejemon”. Anya ing kawatasan Kapampangan e mu dapat tuklu ya ketang rimadu at di sukad a bersung karaniwang balu da keng kontemporaryung amlat at kasalesayan. Iti atin yang malalalm a ibatan, mula karing simpling desukad at e desukad a silaba at talatag anti deng matwang dalit, bugtung, tumayla at manunggay mangga na karing makabayung uri. At makanyan yang lalto flexibol e mu keng komposisyun o pamikudta nunge pati keng pamaglabung ning ortograpiya – mula ketang awsan dang matwang gulis a baybayin, na mipalitan ketang matwang alpabetung Español a gagamit “c” at “qu” na selisyan da ring alpabetung Inglis na gagamit “f”, “k”, “h”, “v”, “w”, “x”, “y” at “z” angga na karing makabayung set a alpha-numeric a datang. Ing laguma ning sistemang iti ing makibat kng mabilis nang pamagbayu ning aske ning literaturang Kapampangan. Iti ing natural a sangkan ban e ya kabud na malawus mawala at makalingwan ing malagung pamikudta karing kawatasan Kapampangan.



1 Ocampo, Vedasto D. (2006) Ing Pamanyulat Poema. Ketang Indung Ibatan Bilang 3. Sapni nang Crissot at Center for Kapampangan Studies, Holy Angel University, Lungsud Angeles. Bl. 39-40
2 Hilario, Zoilo (Disyembre 25, 1962) Bayung Sunis: Poesias nang Zoilo Hilario
3 Icban-Castro, Rosalina (1981). University of East Press. Manila, Philippines
4 Yuzon, Amado M. (1932). Pamuklat. Ketang Parnasong Capampangan, na inulip nang F.Gutierrez. Menila
5 de Benavente, Alvaro O.S.A. (1699) Arte de Lengua Pampanga
6 Hernandez, Policarpo, OSA (2006) The Augustinians and the Development of Pampango Literature:THE AUGUSTINIANS AND THE DEVELOPMENT OF PAMPANGO LITERATURE:Printing Press, Philology, Poetry and Religious Literature. Ketang Alaya Journal Vol. 3. The JDN Center for Kapampangan Studies Center, Holy Angel University Press. Angeles City Printing Press, Philology, Poetry and Religious Literature.
7 Parker, Luther (n.d.) Luther Parker Collection, Folder 290
8 Zapanta-Manlapaz, Edna (1981) Kapampangan Literature: A Historical Survey and Anthology. Ateneo de Manila

Thursday, August 26, 2010

K-Balen! Talapangulis ning panawun

Talapangulis ning panawun
Neng Joel Pabustan Mallari



“e me alili ing Kapampangan… uling keng dapat na, keng obra na, keng pangatau na atin yang lelaman a pamangilala”

- Gregorio Bautista



Pilan pang Duminggu ing milabas anyang mewala ya bie ing metung karing malugud a gugusal keng marangle ning kalalangang biswal. Iya ing meangubieng I Gregorio Bautista ning Lungsud Angeles. I “Goryu” o “kong Gerry” karing makakilala kaya, metung ya karing asyas ning matwang agumang “Pampanga Arts Guild” na bantug e mu keti Kapampangan nunge pati na kng Menila at abrod. Ketang panawun a mabye ya pa, metung ya karing matalik sinuyu para keng panyulung ning kalalangang-biswal Kapampangan kayabe dng aliwa pang kayanib ning mesabing aguman. Bista man at e pa mikasariling art exhibition, maralas nemang kayabe kanita karing miyaliwang group art shows. Katunayan, maging ketang tawling "Philippine Art Awards" - metung pretihiyosung ligligang pambangsa, metung ya karing menimunang sinuporta at mikyabe kaniti. Deng obra na, meturingan la ketang istilung “junk art” anti la mong babye kapanayan e mu kng mensayi dng balang kalalangan a gewa na nunge papakit na pang masala ing pamangamit na karing bage recycled. Anti itang obra nang “Pekat-pekat”, iti gawa ya karing dakal at miyaliwang pigamitan a paketi at suput a plastik na pigtiagan nang pinekat metung-metung.



Ketang milabas mung banwa, mapilan karing batukan a maglalang biswal deng miparangalan. Deti penimunan da la di tang Rafael B. Maniago bilang “Most Outstanding Kapmpangan” keng adle ning arte at kultura keta kng Kapitolyu Kapampangan, at I G. Willy Layug na tinanggap “Presidential Award of Merit” na pigkalub na pang mismu ning dating Presidenti Gloria Macapagal-Arroyo kaya. I “tang Raf “ o “Mang Paeng”, malambat neng pintor at meging bantug ya bilang oil portraitist nung nu mika-galleriya ya pa kanita kng Fil-Am Friendhip Hi-way ning Lungsud Angeles kng kapamilatan na naman nitang matwang pintor – I tang Frank Arcega. Iya ing meminta karing eganaganang portrait dng gobernador ning Pampanga na pakasabit keng gusali ning Kapitolyu. I kong Willy naman meging bantug yang eskultor lalu na ketang awsan dang ecclesiastical art keta kng distritu ning Betis, Balen Guagua. Dakal ne gewang mangalagung retablo karing miyaliwang pisamban keti Kapampangan at mabilug a bangsa. Katunayan, iya ing ginawa keng malagung central retablo ning Chapel of the Holy Guardian Angel ning Holy Angel University at metung ya karing mendukit at meg-restore ketang matwang relyebi nang Santiago na mayayakit ketang peka-pasbul entrad ning Fort Santiago ning Intramurus.



Metung pa karing bantug a pintor I tang Perfecto Mercado ning Capas, Tarlac. Metung ya karing sikat ngeni keng istilung surreal na paniglon da ring art enthusiast kng Menila. Katunayan, dakal nang galal at parangal ing keyang ikwa. Alimbawa keti ing meging finalist ya karing atlung ligligan a mangaragul ketang milabas pang banwa. Deti deng GSIS Art Competition, 3rd AAP-ECCA Abstract Art Competition, at LRTA Art Competition. Anya makanyan yang metung karing panintunan da karing mangaragul a exhibit keti bangsa anti ketang milabas nang one-man-show kng Cebu anyang Abril 23 anggang Mayu 6 na mipamagatang “Perfect Blossom 2010” na meganap kng SM Cebu Art Center.



Ketang Nobyembri ning banwang 2008 naman makanyan yang mibuung pamisanmetung deng marakal a pintor, eskultor at talagulis a Kapampangan. Iti merapat ya bilang metung a grand exhibit kng Holy Angel University at mikapamagat yang "NASI (National Situation) Art Exhibit." Iti insiponsoran ne kanita ning Advocates for the Development of Central Luzon (ADCL), ning Pampanga Chamber of Commerce at ning HAU. Iti mitukyanan ya pang dakal kalupa na nitang “Arti y Estilo: A Kapampangan Art Exhibit” anyang Ineru ning banwang 2009. Iti inisponsoran na neman ning Angeles University Foundation at meganap ya kng SM Clark. Kasalungsungan, atin metung pang exibit a magaganap keta kng Marquee Mall ning Lungsud Angeles. Iti katitipunan de parin deng dakal a gugusal para kng panyulung ning kalalangang biswal keti Kapampangan. Iti merapat ya kng kayadwanan ning panawun anya mikapamagat yang “Dalit ning Balen: Art Exhibit for Cause”. Iti mibuklat ya pamu anyang a-5 ning bulan a iti at pulayi ya angga keng a-25 keta kng Marquee Mall, Lungsug Angeles. Kng kasawpan na ning proyektung "Sagip Sapang Balen " na panimunan nang Obispu Ambo David at ning bayung talakad a Arts Association of the Philippines- Angeles City Chapter, ing mesabing eksibit metung ne na namang alimbawa ning pamigulis para kng mayap a kimutan keti Kapampangan.



Ing banwang iti munaman, makanyan yang mibuklat kng publiku ing bayung museo at galeriya na ning melapupuring Vicente S. Manansala na tubung Balen Macabebe. I Manansala o “mang Enteng” karing makakilala kaya ing pekamumunang Kapampangan a meturingan bilang National Artist keng adle ning Kalalangan Biswal. Deng kalupa da ri Galo Ocampo ning Sta.Rita, at Bencab ning Sasmuan na maratun na kng Lungsud Baguio deng tinuki pang Kapampangan a mipagkaluban na kng prestihiyosung pamagat a iti. Uli ning ing banwa iti ing peka-sentenyal nang anibersaryu ning banwang kebaytan nang mang Enteng, ing banwang iti ne ibuklat ning Center for Kapampangan Studies ning HAU ing museo’t galeriya para kaya. Iti maglaman yang dakal a kasangkapan anti deng kayang paleta, easel, pintura, deng kayang award, plake, medalya, deng personal nang memento anti deng mangakamal nang lighter, golf caddies, sapatus, imalan, maging deng kasangkapan na kng matwa nang bale kng Binangonan, Rizal. Keti kayabe la naman deng dakal nang orihinal a obra keng laru, keng lapis, at obrang eskultura.



Deng talagulis, pintor, mandukit at miyaliwa pang maglalang biswal deng atin mangsikan a armas nung suryan. Ila deng atin upaya ban makasawup e mu para palagwan ya ing metung a obrang karelang apiling gawan o lalangan. Nunge ila deng metung karing atin masanting a panalalwe, deng atin masanting a paralan ban ipasyag ing bili ning panawun. Ila deng kayabe at map mung kayantabe ning malda ban misulung ing bili ning tau. Kalupa da namu detang “tree huggers” na paka-pintura karing dakal a dutung akasya keng makabang dane ning Mac Arthur Highway mula Lungsud Angeles anggang Lungsud San Fernando dng memye masikan a gulisak anting duldul karing dakal a mangaintulid kalupa na ning DENR at ning DPWH ketang milabas a banwa. Iti merapat anyang mipasyag ya ing mapaling pamanutul da ring lilingap keng bili ning kalikasan na kuturan la reng mesabing mangatwang karutungan.



Makalungkut mu pin isipan, na ing metung karing maglalang biswal antimo I kong Gerry makanyan neng peynawa. Deng obra na magsilbi lang paganaka karing tau lalu na karing kayanakan na dapat yang lingapan ing daratang. I tang Perfecto, bista man at magkasakit neng lalakad dala ning panga-ataki na kanita ing alang patugut pa murin kng pamangumpas na kng keyang brotsa, kayabe di tang Paeng na mamanyambut mu naman karing ligligan kng Amerika at I kong Willy na babye makabayung inspirasyun ban lalu lang sumipag deng mandukit keti Kapampangan. Deng mag-bobonsai ketang dane ning Mabalacat-Bamban deng metung mu naman dapat pibagutan inspirasyun nung makanu yang dapat pikwanan kapagmaragulan at kabyayan ing milabas a pamanakbung ning Bunduk Pinatubu. Uling e la mu magaling keng pamananaman, mayap la namang mandukit karing batung buga at makapanubug lang miyaliwang pigura na babage karing garden at mula da ring bale at pasyalan keti Kapampangan.



Karing balang maglalang biswal keti Kapampangan, lwid ko pu!

Aldo mayaslag pu kabalen!

Aldo ning Amanung Siswan

Agkatan da ko pung tumagun keng Sabadu bilang panyara keng pamagmasusi kng
Aldo ning Amanung Siswan.

Iti pu ing booklaunching da ring 2 librung Kapampangan (Kasapuggul a Sampaga 2 at Kawatasan). Iti mitukyanan ya pung programa para karing tanggap pamangilala karing bayung laureado (Anac ning Arenas, Doc Tec Sanchez-Tolosa, Gng. Marites Magtuloy-Evangelista, Dalagang Baryo at G. Guding Sagum). Ing pung mesabing pamagmasusi maganap ya kng Plaza San Jose, Holy Angel University kng kasawpan ning Parnasong Kapampangan (PK), Kolehiyo dng Poeta Laureado (KPL), Provincial Language Council (PLC) at ning Kapamalan ning Lalawigan Kapampangan nung nu i Kgg. Lilia G. Pineda (ing gobernadora) ing magsilbing Dalong Pandangal. Ing kadwang volyum ning librung "Kasapunggul" pelimbag ne ning Parnasong Kapampangan kng kasawpan na ning Center for Kapampangan Studies, kabang ing "Kawatasan" pelimbag naneman ning Holy Angel University.

Wednesday, June 2, 2010

K-Balen! Kapagmasusyan balang Junyu

Kapagmasusyan balang Junyu
Neng Joel Pabustan Mallari

Dakal karing petsa ning milabas ing ena mapapansin o makikilala ngeni. Dakal pamo kareti dng atin mangaulagang aldo ning milabas. Deti pamo dng atin mayap kabaldugan na magsilbing guyabnan karing balang daratang a bukas anti ing panawun ta ngeni.

Dakal la ring alimbawa kareti. Ing milabas a Ineru 22 ning banwang iti iyang peka-sentinaryu ning aldo kebaytan na ning metung karing meturingang Pambangsang Alagad ning Kalalangan – I Vicente Manansala ning Balen Macabebe. Iti makanyan ya naman kang Ex-Presidenti Diosdado P. Macapagal, ing daratang a Siptyembri 28 neman ing kayang sentinaryu ning keyang aldo kebaytan. Dng adwang areti meumpisan lang mipagmasusyan kng kapanimunan na ning Center for Kapampangan Studies (CKS) ning Holy Angel University . Anyang a-22 ning Junyu mikamisa kanita kng puntud nang Apung Enteng Manansala keta kng Loyola Memorial kayabe dng pamilya ning meangubieng pintor pati nung nu kayabe keti deng kng Friends of Manansala at representanti ning NHI, NCCA, at tanggapan nang Presidenti GMA. Kabang ing pamuklat ning pamagmasusi ning pamigaganaka kng dating presidenti Diosdado ing meturingang “Poor Boy” ning Lubao meganap ya anyang Abril 20 keta kng matwang Pisamban San Agustin ning Balen Lubao at Kapitolyung Kapampangan, Lungsud San Fernando. Iti kng kasawpan na ning Tanggapan ning Turismu ning mesabing kapitolyu kayabe dng pamilya na ning melapupuring Apung Dadung anti di dating bise-gobernadora Cielo Macapagal-Salgado at Arturo Macapagal.

Ing banwang iti murin ing pang-350 banwang anibersaryu na ning pamag-aklas dng Kapampangan kng pamanimuna na kanita ning matapang a Francisco Maniago ning Balen Mexico . Iti ing pekamumunang maragul a pamag-aklas da ring memalen laban kanita kng gubyernung Espanya. Pwera kng CKS ninu mo dng makaganaka pa ban pagselebran ya ing maulangang petsang iti? Map namu atin malating grupu dng kayanakan kng Mexico dng bisang maikadwangan kaniti.

Ing purmerung aldo ning bulan ning Junyu, iyang aldo kematayan nang Senador Jose Alejandrino na mete anyang banwang 1951. Iya ing metung karing bayani ning 1896 Philippine Revolution at ning 1898 Philippine-American War. Iya ing metung karing matalik nang kakaluguran Dr. Jose Rizal na mekasali kng manuskritu ning tawli – ing El Filibusterismo at makanyan neng pepalimbag iti. Pero ninu mong makaganaka pa kaniti? Ing mismung balen na kng Arayat, nanu mo rugu ing gewa rang pamagmasusi kng kadakilan na ning budning bayaning iti?

Karetang banwang mamilatan ketang 1823 angang 1824 megsilbi yang panawun ning mapaling pamipate da ring mesabing indios kanita. Metung a kapitan a Filipino-Mexican (ibat Mejico, Central America ) kng lagyu nang Andres Novales ing menimuna karing kawal a sinakup kng Palasyu Malacañang ketang purmerung aldo na naman ning bulan a iti banwang 1823. Keti, metung a batalyun dng kawal opisyalis a Kapampangan dng linaban at sinambut kng rebelyun a mesabi. Ing banwang 1824 a iti murin karin milyari inyang sakorwan dala ring Kapampangan ing pwersang Español anyang atakyan de ing Jolo. Deti e no rugu mibalikdan man kng kasalungsungang memorya.

Ing purmerung aldo ning Junyung iti munaman ing petsa ning pamagbayu ning sikanang rebolusyun kng balen ning Mexico . Keti de gigisak ing “Viva Filipinas Libre!” at ing mabilis a pamagbakting karing kumpana. Iti ing petsang penimunana nang Hen. Maximino Hizon ing panyambut da ring Kapampangan karing kawala a Español at megsilbing pasimunu ning panibayung pamakipaglaban da pa dng aliwang balen Kapampangan.

Ing mung bulan ning Junyu dakal nang tutu ing dapat ganakan at pagmasusyan anting pamagbalikid kng ulaga da reting petsang keti. Alimbawang kayabe keti ing anyang I Francisco Laksamana meging maestre-de-campo ya ketang panawun nang Gobernador-Heneral Sabiniano Manrique de Lara.. Iti ban panimunan no kanita dng pekamaragul a kawal dng Español at 4,000 a kawal a Kapampangan kng pamagbante kng Fort Bonifacio ketang Junyu ning 1662. Metung a maragul a dangalan kanita na metung yang katutubu ing pagtiwalan ning gubyernung dayu ban ipaglaban nemu naman iti karing sasalake pang aliwang pwersang dayu – dng mandirigmang Dutch. Iti e meman akit pakapastil man kabud kng Fort Bonifacio ning Intramuros ngeni.

Makanyan munaman anyang a-10 ning Junyu 1647 deng pwersang Dutch na panimunan nang Admiral Gertzen minataki la kng Buyuk Menila (Manila Bay), at 13 mung aldo ing milabas kanita minasaker da la dng 400 a Kapampangan - dng mangatapang a linaban kng Abukay, Bataan. Ninu mong makaganaka kareti, nunge ing metung namung marker a pakapakat ketang dalig ning matwang pisamban ning Abucay?

Ketang banwang 1898 naman, ing kapat ning Junyu yang metung karing maulagang aldo keti emu ken Kapampangan nunge pati na kng kabilugan dng kaplulwan kanita. Iti ing migmarka kng mumunang gulisak ning rebolusyun keti. Keta kng Escuela de Artes y Oficios de Bacolor (ing DHVTSU ngeni) nung nu I Felix “Flauxgialer” Galura, Alvaro Panopio, at Paulino Lirag deng menimuna karing Voluntarios Locales de Bacolor ing linaban karing Español at karing papanig kareti a Cazadores at Macabebes.

Ing a-5 na naman ning Junyu 1899 iyang aldo ning kontrobersyal a kematayan nang Hen. Antonio Luna kng gamat dng tropa nang heneral at presidenti kanitang I Emilio Aguinaldo. Iti ing aldo na ing Cabanatuan ing lalto kapitolyu ning bangsa. At makanyan neman mong milipat iti kng Bamban kabukasan – ing a-6 ning Junyu. Keting balen a iti no man mo migdatun dng pilan dalan a rebolusyonaryu ning gubyernung militari ning mesabing presidenti at heneral. Kng kasalungsungan, ninu mo dng mag-masusi kng dangalan a iti ning balen keti? Mapilan mu dng makaganaka nung nu kayabe mu keti dng keng Bamban Historical Society na panimunan nang Rhonie dela Cruz at ning kimutan a Balikatan Balen Bamban. Karing mengapapalabas, misan nang mika-ordinansa para kng pamagmasusi kaniti anting “Bamban Day” mupin makanyan ya munaman mipa-alang bisa kng kapamilatan na munaman ning Sangguniang Bayan ning mesabing balen.

Ing bulan mu naman a iti pabanwa bayu ya meging kapitolyu ing Bamban, mi-tuldwan ya I Makabulos bilang metung karing brigadier-generals ning rebolusyun kng lalam nang Aguinaldo. Iya ing megsilbing talapagtanggul kng pwersa da ri Heneral Ricardo Monet na manimuna kanita kng maragul a ataki dng Español keti Kapampangan (Pampanga at Tarlac ngeni). Makanyan mu naman I Makabulos ing megsilbing talapagtanggul ning kalayan ning Pangasinan kanita.

Kng Balen Macabebe, pigmasusyan da neman mo ing aldong a-3 ning bulan mu naman a iti. Iti ing aldo kematayan ning matapang a "baintau ning Makabebe" na mipamansagang “Tarik Soliman”, ing Bambalito agpang na mu naman kang Prof. Victor Torres na dating opisyalis ning Intramuros Administration. I Bambalito na agpang kng amlat, tau ya kng matwang Masantol na sakup na ning Macabebe kanita ing menimuna karing mangatapang a 2,000 a kawal Kapampangan na ibat kanita keti Macabebe at Hagonoy (balen na na ning Bulacan ngeni) bang labanan dng pwersang Español at Pintados (kawal a Bisaya) na magumpisa na kanitang manyakup keti bangsa. I Bambalito ing lalto pekamumunang “Pilipinu” na linaban at meteng bayani para kng kalayan na meganap kng matwang kailugan ning Bangcusay na sakup ning upaya ning Kapampangan a Lakandula ning Tondo kanita. Ing pangamate na yang megsilbing kulayit ning pangasakup ning Luzon kng dane ning mawling Kapampangan (ing Pampanga, Bulacan at Menila ngeni). Anya ing a-24 niti ning Junyu yang meging opisyal a petsa ning pangatatag ning Menila bilang kapitolyu ning labwad a kolonyal. Ing mesabing pamagmasusi misan pang penimunan ne ning CKS kng kasawpan ning Kapitolyu na makanyan dang pikyabayan dng lokal a gubyernu ning Macabebe, Masantol at Hagonoy.

Ing bulan a iti aldo 21 naman ning banwang 1948 anyang tangu yang sumuku na ing supremo ning Huk – I Ka Luis Taruc. Iti ing panawun a midala ya Menila keta kng Malacañang ing mesabing supremo ban arapan ing presidenti kanitang I Elpidio Quirino. Kabang ing a-20 ning bulan a iti banwang 1957 naman anyang ma-enact ya ing Republika Acto Bilang. 1700 na mipamansagang “Anti- Subversion Act” nung nu meturingan la ring kimutan a CPP, HMB at “kalupa dang organisasyun” bilang “outlaws”.

Kasalungsungan, 19 banwa na murin ing milalabas, petsang a-15 naman anyang mamaltuk ya ing manaimik nang bili ning Bunduk Pinatubu. Iti naman ing maging senyalis kanita ning maragul a kalamidad a tinakap kng maragul a dake ning Kalibudtwang Luzon .

Dakal karing kayanakan ngeni ing e na mekayabut kng maka-pangilabut a milyaring iti.
Kanita pa muring milabas, ing pangatatag na naman ning Republika ning Pilipinas iya mong pekapanyara ning Rebolusyun laban kng pamanyakup ning España. Keti ya medeklara ing a-12 ning Julyu bilang Aldo ning Kalayan. Ketang panawung nang Presidenti Diosdado Macapagal naman karin ya milipat ing aldong iti ning kapagmasusyan. Mula Julyu 12 milipat yang Junyu 4 pauli ning kautusan na niti kayagnan na ning pamangilala na kang J.P.Laurel bilang metung mu naman a lehitimung presidenti na e mekilala ketang panawun milabas.

Kng daratang a mapupus naman, misan pang metung a dake ning amlat ing miyabe kng petsa ning bulan. Iti ing aldo na opisyal neng lukluk ing panibayung presidenti ning bangsa. Iti metung ne nana namang Kapampangan - I Benigno Aquino III.

Aldo mayaslag pu kabalen!

Bale dugpanan/ Home

Ing mamulabug

Ing mamulabug
Tarebalak pangpang