K-Balen! Kapagmasusyan balang Junyu

Kapagmasusyan balang Junyu
Neng Joel Pabustan Mallari

Dakal karing petsa ning milabas ing ena mapapansin o makikilala ngeni. Dakal pamo kareti dng atin mangaulagang aldo ning milabas. Deti pamo dng atin mayap kabaldugan na magsilbing guyabnan karing balang daratang a bukas anti ing panawun ta ngeni.

Dakal la ring alimbawa kareti. Ing milabas a Ineru 22 ning banwang iti iyang peka-sentinaryu ning aldo kebaytan na ning metung karing meturingang Pambangsang Alagad ning Kalalangan – I Vicente Manansala ning Balen Macabebe. Iti makanyan ya naman kang Ex-Presidenti Diosdado P. Macapagal, ing daratang a Siptyembri 28 neman ing kayang sentinaryu ning keyang aldo kebaytan. Dng adwang areti meumpisan lang mipagmasusyan kng kapanimunan na ning Center for Kapampangan Studies (CKS) ning Holy Angel University . Anyang a-22 ning Junyu mikamisa kanita kng puntud nang Apung Enteng Manansala keta kng Loyola Memorial kayabe dng pamilya ning meangubieng pintor pati nung nu kayabe keti deng kng Friends of Manansala at representanti ning NHI, NCCA, at tanggapan nang Presidenti GMA. Kabang ing pamuklat ning pamagmasusi ning pamigaganaka kng dating presidenti Diosdado ing meturingang “Poor Boy” ning Lubao meganap ya anyang Abril 20 keta kng matwang Pisamban San Agustin ning Balen Lubao at Kapitolyung Kapampangan, Lungsud San Fernando. Iti kng kasawpan na ning Tanggapan ning Turismu ning mesabing kapitolyu kayabe dng pamilya na ning melapupuring Apung Dadung anti di dating bise-gobernadora Cielo Macapagal-Salgado at Arturo Macapagal.

Ing banwang iti murin ing pang-350 banwang anibersaryu na ning pamag-aklas dng Kapampangan kng pamanimuna na kanita ning matapang a Francisco Maniago ning Balen Mexico . Iti ing pekamumunang maragul a pamag-aklas da ring memalen laban kanita kng gubyernung Espanya. Pwera kng CKS ninu mo dng makaganaka pa ban pagselebran ya ing maulangang petsang iti? Map namu atin malating grupu dng kayanakan kng Mexico dng bisang maikadwangan kaniti.

Ing purmerung aldo ning bulan ning Junyu, iyang aldo kematayan nang Senador Jose Alejandrino na mete anyang banwang 1951. Iya ing metung karing bayani ning 1896 Philippine Revolution at ning 1898 Philippine-American War. Iya ing metung karing matalik nang kakaluguran Dr. Jose Rizal na mekasali kng manuskritu ning tawli – ing El Filibusterismo at makanyan neng pepalimbag iti. Pero ninu mong makaganaka pa kaniti? Ing mismung balen na kng Arayat, nanu mo rugu ing gewa rang pamagmasusi kng kadakilan na ning budning bayaning iti?

Karetang banwang mamilatan ketang 1823 angang 1824 megsilbi yang panawun ning mapaling pamipate da ring mesabing indios kanita. Metung a kapitan a Filipino-Mexican (ibat Mejico, Central America ) kng lagyu nang Andres Novales ing menimuna karing kawal a sinakup kng Palasyu Malacañang ketang purmerung aldo na naman ning bulan a iti banwang 1823. Keti, metung a batalyun dng kawal opisyalis a Kapampangan dng linaban at sinambut kng rebelyun a mesabi. Ing banwang 1824 a iti murin karin milyari inyang sakorwan dala ring Kapampangan ing pwersang Español anyang atakyan de ing Jolo. Deti e no rugu mibalikdan man kng kasalungsungang memorya.

Ing purmerung aldo ning Junyung iti munaman ing petsa ning pamagbayu ning sikanang rebolusyun kng balen ning Mexico . Keti de gigisak ing “Viva Filipinas Libre!” at ing mabilis a pamagbakting karing kumpana. Iti ing petsang penimunana nang Hen. Maximino Hizon ing panyambut da ring Kapampangan karing kawala a Español at megsilbing pasimunu ning panibayung pamakipaglaban da pa dng aliwang balen Kapampangan.

Ing mung bulan ning Junyu dakal nang tutu ing dapat ganakan at pagmasusyan anting pamagbalikid kng ulaga da reting petsang keti. Alimbawang kayabe keti ing anyang I Francisco Laksamana meging maestre-de-campo ya ketang panawun nang Gobernador-Heneral Sabiniano Manrique de Lara.. Iti ban panimunan no kanita dng pekamaragul a kawal dng Español at 4,000 a kawal a Kapampangan kng pamagbante kng Fort Bonifacio ketang Junyu ning 1662. Metung a maragul a dangalan kanita na metung yang katutubu ing pagtiwalan ning gubyernung dayu ban ipaglaban nemu naman iti karing sasalake pang aliwang pwersang dayu – dng mandirigmang Dutch. Iti e meman akit pakapastil man kabud kng Fort Bonifacio ning Intramuros ngeni.

Makanyan munaman anyang a-10 ning Junyu 1647 deng pwersang Dutch na panimunan nang Admiral Gertzen minataki la kng Buyuk Menila (Manila Bay), at 13 mung aldo ing milabas kanita minasaker da la dng 400 a Kapampangan - dng mangatapang a linaban kng Abukay, Bataan. Ninu mong makaganaka kareti, nunge ing metung namung marker a pakapakat ketang dalig ning matwang pisamban ning Abucay?

Ketang banwang 1898 naman, ing kapat ning Junyu yang metung karing maulagang aldo keti emu ken Kapampangan nunge pati na kng kabilugan dng kaplulwan kanita. Iti ing migmarka kng mumunang gulisak ning rebolusyun keti. Keta kng Escuela de Artes y Oficios de Bacolor (ing DHVTSU ngeni) nung nu I Felix “Flauxgialer” Galura, Alvaro Panopio, at Paulino Lirag deng menimuna karing Voluntarios Locales de Bacolor ing linaban karing Español at karing papanig kareti a Cazadores at Macabebes.

Ing a-5 na naman ning Junyu 1899 iyang aldo ning kontrobersyal a kematayan nang Hen. Antonio Luna kng gamat dng tropa nang heneral at presidenti kanitang I Emilio Aguinaldo. Iti ing aldo na ing Cabanatuan ing lalto kapitolyu ning bangsa. At makanyan neman mong milipat iti kng Bamban kabukasan – ing a-6 ning Junyu. Keting balen a iti no man mo migdatun dng pilan dalan a rebolusyonaryu ning gubyernung militari ning mesabing presidenti at heneral. Kng kasalungsungan, ninu mo dng mag-masusi kng dangalan a iti ning balen keti? Mapilan mu dng makaganaka nung nu kayabe mu keti dng keng Bamban Historical Society na panimunan nang Rhonie dela Cruz at ning kimutan a Balikatan Balen Bamban. Karing mengapapalabas, misan nang mika-ordinansa para kng pamagmasusi kaniti anting “Bamban Day” mupin makanyan ya munaman mipa-alang bisa kng kapamilatan na munaman ning Sangguniang Bayan ning mesabing balen.

Ing bulan mu naman a iti pabanwa bayu ya meging kapitolyu ing Bamban, mi-tuldwan ya I Makabulos bilang metung karing brigadier-generals ning rebolusyun kng lalam nang Aguinaldo. Iya ing megsilbing talapagtanggul kng pwersa da ri Heneral Ricardo Monet na manimuna kanita kng maragul a ataki dng Español keti Kapampangan (Pampanga at Tarlac ngeni). Makanyan mu naman I Makabulos ing megsilbing talapagtanggul ning kalayan ning Pangasinan kanita.

Kng Balen Macabebe, pigmasusyan da neman mo ing aldong a-3 ning bulan mu naman a iti. Iti ing aldo kematayan ning matapang a "baintau ning Makabebe" na mipamansagang “Tarik Soliman”, ing Bambalito agpang na mu naman kang Prof. Victor Torres na dating opisyalis ning Intramuros Administration. I Bambalito na agpang kng amlat, tau ya kng matwang Masantol na sakup na ning Macabebe kanita ing menimuna karing mangatapang a 2,000 a kawal Kapampangan na ibat kanita keti Macabebe at Hagonoy (balen na na ning Bulacan ngeni) bang labanan dng pwersang Español at Pintados (kawal a Bisaya) na magumpisa na kanitang manyakup keti bangsa. I Bambalito ing lalto pekamumunang “Pilipinu” na linaban at meteng bayani para kng kalayan na meganap kng matwang kailugan ning Bangcusay na sakup ning upaya ning Kapampangan a Lakandula ning Tondo kanita. Ing pangamate na yang megsilbing kulayit ning pangasakup ning Luzon kng dane ning mawling Kapampangan (ing Pampanga, Bulacan at Menila ngeni). Anya ing a-24 niti ning Junyu yang meging opisyal a petsa ning pangatatag ning Menila bilang kapitolyu ning labwad a kolonyal. Ing mesabing pamagmasusi misan pang penimunan ne ning CKS kng kasawpan ning Kapitolyu na makanyan dang pikyabayan dng lokal a gubyernu ning Macabebe, Masantol at Hagonoy.

Ing bulan a iti aldo 21 naman ning banwang 1948 anyang tangu yang sumuku na ing supremo ning Huk – I Ka Luis Taruc. Iti ing panawun a midala ya Menila keta kng Malacañang ing mesabing supremo ban arapan ing presidenti kanitang I Elpidio Quirino. Kabang ing a-20 ning bulan a iti banwang 1957 naman anyang ma-enact ya ing Republika Acto Bilang. 1700 na mipamansagang “Anti- Subversion Act” nung nu meturingan la ring kimutan a CPP, HMB at “kalupa dang organisasyun” bilang “outlaws”.

Kasalungsungan, 19 banwa na murin ing milalabas, petsang a-15 naman anyang mamaltuk ya ing manaimik nang bili ning Bunduk Pinatubu. Iti naman ing maging senyalis kanita ning maragul a kalamidad a tinakap kng maragul a dake ning Kalibudtwang Luzon .

Dakal karing kayanakan ngeni ing e na mekayabut kng maka-pangilabut a milyaring iti.
Kanita pa muring milabas, ing pangatatag na naman ning Republika ning Pilipinas iya mong pekapanyara ning Rebolusyun laban kng pamanyakup ning España. Keti ya medeklara ing a-12 ning Julyu bilang Aldo ning Kalayan. Ketang panawung nang Presidenti Diosdado Macapagal naman karin ya milipat ing aldong iti ning kapagmasusyan. Mula Julyu 12 milipat yang Junyu 4 pauli ning kautusan na niti kayagnan na ning pamangilala na kang J.P.Laurel bilang metung mu naman a lehitimung presidenti na e mekilala ketang panawun milabas.

Kng daratang a mapupus naman, misan pang metung a dake ning amlat ing miyabe kng petsa ning bulan. Iti ing aldo na opisyal neng lukluk ing panibayung presidenti ning bangsa. Iti metung ne nana namang Kapampangan - I Benigno Aquino III.

Aldo mayaslag pu kabalen!